Prof. dr hab. Witold M. Góralski

Instytut Stosunków Międzynarodowych

Uniwersytetu Warszawskiego

Przejęcie własności niemieckiej przez Państwo Polskie po drugiej wojnie światowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych a niemieckie roszczenia odszkodowawcze Warszawa, wrzesień 2004

Spis treści

1) Wprowadzenie

Cześć I: Podstawy prawne oraz koncepcja przejęcia własności niemieckiej na Ziemiach Odzyskanych (ZO) przez Polskę na podstawie konstytutywnych postanowień Umowy Poczdamskiej

1) Podstawowe akty prawne regulujące przejęcie majątków niemieckich.

a)      Grunty rolnicze

b)      Grunty leśne

c)      Przedsiębiorstwa (osoby prawne)

d)      Majątki opuszczone i poniemieckie

e)      Uzupełnienie programu przewłaszczeniowego

2) Implementacja programu przewłaszczeniowego

a)      Nieruchomości ziemskie

b)      Mienie nierolnicze

3. Koncepcja i uzasadnienie programu przejęcia własności niemieckiej na ZO

a)      Zasadnicze cechy programu przewłaszczeniowego

b)      Uzasadnienie przejęcia majątku niemieckiego na ZO przez Polskę

Część II. Systematyzacja argumentacji niemieckiej doktryny państwowej, ze szczególnym uwzględnieniem Doktryny Wypędzonych (DW) przed i po 1990 r w odniesieniu do terytorialnych postanowień Umowy Poczdamskiej oraz ich następstw ludnościowych i majątkowych

1) Niemiecka wykładnia statusu Ziem Zachodnich i Północnych (dalej ZZiP) po

wejściu w życie w 1990 r. pokojowej regulacji w odniesieniu do Niemiec

a)      Zasadnicze tezy zachodnioniemieckiej doktryny państwowej wobec zmian terytorialnych ustanowionych Umową Poczdamską po II wojnie światowej ( przypomnienie )

b)      Niemiecka doktryna państwowa a Traktat o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 1990 r

2. Przesiedlenia i wywłaszczenia na ZZiP w świetle zmodyfikowanej po 1990 r

Doktryny Wypędzonych.

a) Wysiedlenie i wywłaszczenie jako zbrodnia przeciwko ludzkości.

a.1. Uznanie wypędzenia i wywłaszczeń za naruszenie norm ius cogens prawa międzynarodowego.

a.1.1. Wypędzenie jako naruszenie obowiązujących norm prawa międzynarodowego.

a.1.2. Wypędzenie i wywłaszczenie jako zbrodnia ludobójstwa.

a.2. Następstwa prawne wynikające ze sprzeczności wypędzenia i wywłaszczenia z normami prawa międzynarodowego.

a.2.1. Nienaruszalność uprawnień osób wypędzonych i wywłaszczonych w świetle prawa międzynarodowego.

a.2.2. Nie przedawnienie się roszczeń Wypędzonych.

b) Przesiedlenia i wywłaszczenia jako delikt międzynarodowy.

b.1. Krytyka przesiedleń i wywłaszczeń w oparciu o Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

b.1.1. Naruszenie Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

b.1.2. Naruszenie zasady niedyskryminacji zawartej w art. 14 EKPC.

b.2. Krytyka przesiedleń i wywłaszczeń w świetle Międzynarodowych Paktów Praw Politycznych i Obywatelskich.

Cześć III: Zagrożenia dla Polski. Możliwości dochodzenia roszczeń majątkowych przez Wypędzonych przed polskimi i międzynarodowymi sądami oraz instytucjami ochrony praw człowieka

1) Możliwość dochodzenia roszczeń majątkowych Wypędzonych przed sądami

polskimi (problemy proceduralne)

a)      Roszczenia dot. nieruchomości ziemskich

b)      Roszczenia dot. lasów

c)      Roszczenia dot. przedsiębiorstw

d)      Nieruchomości objęte dekretem z dnia 8 marca 1946 r.

2) Możliwość dochodzenia roszczeń majątkowych Wypędzonych w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

a)      Wprowadzenie do EKPC

b)      Warunki dopuszczalności skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

b.1. Wykorzystanie krajowych środków prawnych

b.2. Wniesienie sprawy w terminie przewidzianym przez EKPC

b.3. Inne podstawy odrzucenia skargi jako niedopuszczalnej

c) Wywłaszczenia w świetle zasady ochrony własności ustanowionej w art. 1 Protokołunr 1 do Konwencji

c.1. Zasada ochrony własności w art. 1 Protokołu nr 1

c.2. Możliwość wniesienia skargi w świetle ratione temporis

c.3. Zasada niedyskryminacji w świetle Protokołu nr 1

3) Możliwość dochodzenia niemieckich roszczeń majątkowych przed Komitetem Praw Człowieka ONZ

a)      Wprowadzenie nt. właściwości Komitetu Praw Człowieka

b)      Wywłaszczenia w świetle zasady niedyskryminacji z art. 26 MPPOP

4) Możliwość dochodzenia niemieckich roszczeń majątkowych przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości

a)      Wprowadzenie w procedurę ETS

b)      Postępowanie skargowe o naruszenie przez państwo członkowskie zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności oraz państwaprawnego

c)      Postępowanie prejudycjalne

Część IV Przewłaszczenie niemieckiej własności po II wojnie światowej w świetle praktyki międzynarodowej

1. Podstawy prawne przewłaszczenia przez państwa zachodnie własności niemieckiej po II wojnie światowej

2. Postępowanie z majątkiem niemieckim w wybranych państwach alianckich

a)      Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

b)      Holandia

c)      Wielka Brytania

d)      Regulacje traktatowe państw zachodnich dotyczące reparacji (majątki osób fizycznych)

d.1. Umowa Paryska z 1946 r.

d.2. Traktat w sprawie regulacji kwestii wynikłych z wojny i okupacji

3) Świadczenia odszkodowawcze przyznane Wypędzonym przez RFN Konkluzja końcowa.

Przejęcie przez Polskę własności niemieckiej na ZO jako forma reparacji wojennych

a)      Konfrontacja polskich i niemieckich pozycji prawnych po 1990 r.

b)      Zaspokojenie polskich roszczeń reparacyjnych

Załączniki:

a)      Aneks – Wybór przepisów z międzynarodowych regulacji dot. praw człowieka,

b)      Wykaz aktualnych aktów wywłaszczeniowych z zaznaczeniem zmian w zakresie ich obowiązywania.

 Wprowadzenie

Problem byłej niemieckiej własności na Ziemiach Zachodnich i Północnych (dalej ZZIP) powraca co pewien czas na wokandę stosunków polsko niemieckich inspirowany w różnorodny sposób przez Związek Wypędzonych (Bund der Vertriebenen dalej BdV). W związku z przystąpieniem RP do Unii Europejskiej w roku 2004 nastąpiła kolejna erupcja problemu, z tą różnicą, że podniosła go w sposób bardziej spektakularny spółka akcyjna Powiernictwo Pruskie (Prussisches Treuhand), zapowiadając wszczęcie przed polskimi sądami postępowań cywilnoprawnych o restytucje lub odszkodowania z tytułu przejętej przez Państwo Polskie po 1945 r własności niemieckiej na byłych obszarach Rzeszy Niemieckiej.

Zarząd spółki podjął działania w celu zebrania kapitału (m.in. przez emisję akcji o wartości 50 EUR każda), który posłuży na opłacenie prawników, którzy przed sądami polskimi a później ewentualnie przed sądami wspólnotowymi lub Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (ETPC) będą dochodzić w imieniu osób fizycznych odszkodowań za przewłaszczone po II wojnie światowej przez państwo polskie mienie niemieckie na Ziemiach Odzyskanych (dalej ZO), aktualnie określanymych jako Ziemie Zachodnie i Północne (dalej ZZiP). Zgodnie z enuncjacjami prasowymi uzbierano już na ten cel kilkadziesiąt tysięcy euro. Należy  zauważyć, iż 50 % kapitału Powiernictwa Pruskiego należy do Ziomkostwa Ślązaków oraz Ziomkostwa Prus Wschodnich. Obydwa związki należą do BdV.

Generalnie niemiecka koncepcja dochodzenia roszczeń przed sądami w  Polsce opiera się na założeniu stworzenia precedensu sądowego (chodzi o przeprowadzenie postępowań przez wszystkie instancje), który otworzyłby drogę do wystąpienia ze skargami w pierwszej kolejności do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka - ETPC o stwierdzenie prawa byłych niemieckich właścicieli lub ich następców prawnych do odszkodowania z tytułu utraconych w drodze przewłaszczenia przez Państwo Polskie nieruchomości na ZZiP. Powiernictwo Pruskie przyjmuje przy tym, że polskie sądy determinowane ustawodawstwem wewnętrznym będą masowo odrzucały niemieckie pozwy o odszkodowania. Spekuluje się przy tym, że w ten sposób otworzy się możliwość występowania ze skargami do sądów europejskich z chwilą wyczerpania drogi procesowej przed polskim wymiarem sprawiedliwości..

Działalność Powiernictwa Pruskiego wywołała nie tylko obfitującą w emocje dyskusję w obydwu państwach wokół zarówno politycznej, moralnej jak i prawnej zasadności niemieckich roszczeń odszkodowawczych, lecz także doprowadziła do znaczących oświadczeń na szczeblu rządowym obydwu państw a także przyjęcia przez polski parlament Uchwały, w której Sejm powrócił m.in. do kwestii stosownej kompensaty finansowej i reperacji wojennych od RFN z tytułu krzywd oraz strat materialnych i niematerialnych, jakich doznała Polska w następstwie niemieckiej agresji i okupacji.

Korzenie wywołanego w ten sposób problemu w stosunkach polsko-niemieckich sięgają zakończenia drugiej wojny światowej i tych wszystkich decyzji zwycięskich mocarstw, które ustanawiały kosztem agresora – Rzeszy Niemieckiej nowy ład terytorialny w Europie łącznie z zaspokojeniem z jego majątku reparacji wojennych. Polska była specyficznym „beneficjantem” tego nowego ładu na skutek uzyskanego w Poczdamie kosztem agresora przysporzenia terytorialnego.

Niemieckie obszary na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej przekazane Polsce na mocy Umowy Poczdamskiej w przyjętej przez zwycięskie mocarstwa konstrukcji reparacji wojennych spełniały podwójną funkcję. Z jednej strony były niewątpliwą rekompensatą dla Polski za ubytki terytorialne na wschodzie na rzecz jednego ze zwycięskich mocarstw – Związku Radzieckiego. Zdawano sobie bowiem sprawę, że bez tej terytorialnej rekompensaty okrojona Polska były państwem kadłubowym o wątpliwej zdolności do egzystencji państwowej. Z drugiej strony ze względu na poziom gospodarczego rozwoju oraz pozostawionego na tych obszarach majątku (nazwanych przez Polskę ze względów politycznych Ziemiami Odzyskanymi) stanowiły one podstawę zaspokojenia reparacji wojennych wobec Polski. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w zawartym ze Związkiem Radzieckim dniu 16 sierpnia 1945 r. Porozumieniu o wynagrodzeniu szkód finansowych wyrządzonych przez okupacje niemiecką, jako że odpowiednio do przyjętego w Umowie Poczdamskiej postanowienia, za zaspokojenie polskich roszczeń reparacyjnych odpowiedzialny był generalnie Związek Radziecki.

Pruskie Powiernictwo nie uwzględnia tych realiów, jako że opiera roszczenia obywateli niemieckich wobec Polski na założeniach zachodnioniemieckiej doktryny państwowej, która od zawsze kwestionowała konstytutywny charakter terytorialnych postanowień Umowy Poczdamskiej. Zachodnioniemiecka doktryna prawna w języku politycznym określana jako „pozycje prawne” RFN podyktowana była polityczną potrzebą utrzymania otwartości problemu niemieckiego. Z chwilą przyjęcia w 1990 r. na zakończenie Konferencji Dwa plus Cztery pokojowej regulacji w odniesieniu do Niemiec polityczna funkcja pozycji prawnych wyczerpała się w kontekście osiągniętego na drodze pokojowej zjednoczenia Niemiec w popoczdamskich granicach. W praktyce politycznej po roku 1990 okazało się jednak, że niemieckie pozycje prawne pozostają w dalszym ciągu trwałym elementem doktryny państwowej ogólnoniemieckiego suwerena i tym samym wpływają na praktykę państwową.

Początkowo wydawało się, że po zawarciu w 1990 r. Traktatu o ostatecznej regulacji w stosunku do Niemiec (dalej „Traktat 2+4”), który stworzył podstawę prawnomiędzynarodową zjednoczenia dwóch państw niemieckich w popoczdamskich granicach, polityczna funkcja niemieckich pozycji prawnych wygasła. Jak się jednak w praktyce okazało zjednoczenie Niemiec nie oznaczało rezygnacji RFN z dotychczasowych „pozycji prawnych”, których substancja opierała się na założeniu sprawowania przez Rzeszę Niemiecką suwerenności terytorialnej na obszarach na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej (przejętych przez Polskę i Związek Radziecki na mocy Umowy Poczdamskiej) aż do chwili wejścia w życie Traktatu o ostatecznej regulacji odnośnie Niemiec z 1990 r. Podbudowało to argumentację prawną Związku Wypędzonych (w

literaturze polskiej określanej jako Doktryna Wypędzonych – dalej DW) tworzoną przez zbliżone do Związku środowisko naukowe, które po 1990 r.  kontynuując i zarazem „modernizując” dotychczasową linię doktrynalną niemieckich pozycji prawnych rozszerzyło swoje zainteresowania w tym zakresie na kwestie dowartościowania dotychczasowego uzasadnienia roszczeń odszkodowawczo-restytucyjnych Wypędzonych w kontekście aktualnego stanu ochrony własności w prawie międzynarodowym.

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 r. zostało przy tym uznane za istotną przesłankę mogącą ułatwić dochodzenie tych roszczeń także przed „europejskim wymiarem sprawiedliwości” a więc zarówno przed sądami wspólnotowymi jak i sądami i instytucjami ochrony praw człowieka.

Niniejsze opracowanie, przygotowane na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych w celu poinformowania opinii publicznej o prawnych podstawach kwestii przewłaszczenia przez Państwo Polskie niemieckiej własności na Ziemiach Odzyskanych i ewentualnych zagrożeniach, które hipotetycznie mogą grozić Polsce w kontekście niemieckich roszczeń odszkodowawczych w przypadku podnoszenia ich przed europejskim wymiarem sprawiedliwości obejmuje:

· referat niemieckiej doktryny prawnej ze szczególnym uwzględnieniem Doktryny Wypędzonych przed i po 1990 r. w odniesieniu do terytorialnych, ludnościowych i majątkowych następstw decyzji zwycięskich mocarstw przyjętych do Umowy Poczdamskiej,

· analizę możliwości dochodzenia niemieckich roszczeń majątkowych przed sądami polskimi i międzynarodowymi,

· oraz zarys przewłaszczenia przez państwa zachodnie własności  niemieckiej po drugiej wojnie światowej.

Niniejsze opracowanie uzupełnia informacja dotycząca świadczeń odszkodowawczych przyznanych Wypędzonym przez RFN. W opracowaniu została przy tym wyeksponowana ta cześć argumentacji DW, przygotowana przez znanych niemieckich naukowców ze szczególnym uwzględnieniem poglądów profesorów D. Blumenwitza i F. Ermacory, od wielu lat powiązanych ze Związkiem Wypędzonych, którzy zajmowali i dalszym ciągu zajmują bardziej restryktywne stanowisko niż jest to ujęte w oficjalnej doktrynie państwowej RFN utrwalonej przy pomocy orzecznictwa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego w stosunku m.in. do problemu przesiedleń i wywłaszczeń oraz prawnomiędzynarodowego statusu polskich Ziem Zachodnich i Północnych łącznie ze specyficzną terminologia pojęciową o zdecydowanie pejoratywnym charakterze naukowym.

W opracowaniu nie podjęto zaś różnych wątków i kwestii, które były i są podnoszone w dyskusji na łamach polskiej prasy przy okazji niemieckich roszczeń odszkodowawczych. Należą. do nich m.in.:

·       kwestia prawnej i politycznej poprawności oraz zasadności zrzeczenia się przez Polskę w 1953 r. spłaty odszkodowań wojennych od Niemiec jako całości,

·       kwestia prawnej możliwości dochodzenia od RFN stosownej kompensaty finansowej bądź też wyrównania w stosunku do dotychczas otrzymanych reparacji wojennych, postulowanych w cytowanej wcześniej Uchwale Sejmu RP,

·       kwestia wreszcie oceny polsko-radzieckiego Porozumienia z 1945 r. o wyrównaniu szkód finansowych wyrządzonych przez okupację niemiecką,

·       a także roszczeń restytucyjnych i odszkodowawczych tzw. późnych przesiedleńców niemieckich z Polski do RFN (po roku 1970) w związku z prawnie kontrowersyjną konstrukcją pozbawienia tych osób obywatelstwa polskiego i przewłaszczenia ich majątków przez Państwo Polskie.

Wynika to zarówno z założeń tego opracowania przedstawionych we wprowadzeniu jak i jego celu, a mianowicie przedstawienia opinii publicznej stanu prawnego przewłaszczenia niemieckiej własności po drugiej wojnie światowej na ZZiP, prawnomiędzynarodowego uzasadnienia podjętych przez Polskę działań oraz zarysowania z jednej strony istoty de facto nierozwiązywalnego polsko-niemieckiego sporu co do statusu w latach 1945 – 1990 byłych terytoriów Rzeszy Niemieckiej przejętych przez Polskę, z drugiej zaś strony ewentualnych zagrożeń dla Polski wynikających  z roszczeń odszkodowawczych Pruskiego Powiernictwa w stosunku do których rząd niemiecki w oświadczeniu Kanclerza Schrödera, złożonym z okazji sześćdziesiątej rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, nie tylko zdystansował się jednoznacznie lecz także oświadczył, że są one pozbawione podstaw i takie stanowisko będzie przedstawiać przed międzynarodowymi sądami.

Część I. Podstawy prawne oraz koncepcja przejęcia przez Polskę majątków niemieckich na ZO.

1. Podstawowe akty prawne regulujące przejęcie majątków niemieckich.

a) Grunty rolnicze

Dekret PKWN z dnia 6 września 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U 3/1945 poz. 13) z późniejszymi zmianami.

Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej obowiązywał początkowo jedynie na ziemiach znajdujących się przed wojną na terytorium II Rzeczpospolitej i nie obejmował swoim działaniem Ziem Odzyskanych i Wolnego Miasta Gdańska. Jego zakres obowiązywania został rozszerzony przez wejście w życie Dekretu z dnia 13 listopada 1945 roku o zarządzie Ziem Odzyskanych, który to akt prawny rozciągnął mocą art. 3 obowiązywanie Dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej również na Ziemie Odzyskane.

Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej przeznaczył na cele reformy rolnej wszelkie nieruchomości ziemskie „będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej nie-Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej”. Należy jednak dodać, że w pierwotnym brzmieniu Dekret ten przeznaczył na cele reformy rolnej wszelkie nieruchomości ziemskie „będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej i obywateli polskich narodowości niemieckiej”, a zmiana przejawiająca się w dodaniu zwrotu „Nie–Polaków” została przeprowadzona Dekretem z dnia 17 stycznia 1945 roku w sprawie zmiany dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Odnośnie mienia „poniemieckiego” Dekret ten przeznaczył na cele reformy rolnej wszelkie  nieruc  homoś ci ziemskie.

Według art. 2 Dekretu wszystkie te nieruchomości ziemskie, przechodzą bezzwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia w całości, na własność Skarbu Państwa. Należy tu dodać, że w pierwotnym brzmieniu Dekret mówił o „nieruchomościach ziemskich o charakterze rolniczym”, które to jednak pojęcie zostało zmienione Dekretem o zmianie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej z dnia 17 stycznia 1945 roku.

Ze względu na to, że zarówno Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej, jak również żaden inny akt prawny nie unormował pojęcia „nieruchomość ziemska” analizy tego pojęcia można dokonać jedynie na podstawie orzecznictwa i doktryny.

Sam fakt rozszerzenia tego pojęcia przez ustawodawcę przez usunięcie dodatku „o charakterze rolniczym” świadczy o tym, że jego intencją było objęcie Dekretem jak największej liczby nieruchomości nie zacieśniając ich zakresu jedynie do nieruchomości stricte rolniczych. W orzecznictwie przeważa jednak pogląd odmienny. Pojęciem „nieruchomość ziemska” na gruncie Dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej zajmował się Trybunał Konstytucyjny oraz Sąd Najwyższy. Stanowisko takie zostało kilkukrotnie powtórzone przez NSA, który stwierdzał, że pod zakres działania dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej podpadają jedynie grunty o charakterze rolniczym.

b) Grunty leśne

Dekret PKWN z dnia 12 grudnia 1944 roku o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U 15/1945 poz. 82)

Art. 2 Dekretu mówi, że „Lasy i grunty leśne wraz ze związanymi z nimi gospodarczo gruntami nieleśnymi oraz innymi nieruchomościami i ruchomościami będące własnością osób narodowości niemieckiej przechodzą na własność Skarbu Państwa niezależnie od zajmowanej powierzchni”.

Dekret przyjął tu więc surowsze wymagania odnośnie lasów stanowiących własność osób narodowości niemieckiej niż od innych właścicieli gdzie wywłaszczone zostały lasy i grunty leśne o obszarze powyżej 25 ha. Również tylko do osób narodowości niemieckiej stosuje się wywłaszczenie związanych gospodarczo z gruntami leśnymi gruntów nieleśnych oraz innych nieruchomości i ruchomości.

Dekret ten nie obowiązywał pierwotnie na obszarze ZO jednakże art. 4 Dekretu o zarządzie ZO z dnia 13 listopada 1945 roku rozciągnął jego obowiązywanie również na terytorium ZO.

c) Przedsiębiorstwa (osoby prawne)

Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 roku o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U 3/1946 poz. 17)

Ustawa w art. 2 wywłaszczyła bez odszkodowania na rzecz Skarbu Państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, górnicze, komunikacyjne, bankowe, ubezpieczeniowe oraz handlowe należące do :

-   Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, - Obywateli Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej,

-   niemieckich i gdańskich osób prawnych z wyłączeniem osób prawnych prawa publicznego,

-   spółek kontrolowanych przez obywateli niemieckich lub gdańskich albo przez administrację niemiecką lub gdańską.

Przedsiębiorstwa te zostały przejęte przez Państwo lub polskie osoby prawne prawa publicznego w całości wraz z nieruchomym i ruchomym majątkiem i wszelkimi prawami, wolne jednakże od obciążeń i zobowiązań z wyjątkiem zobowiązań o charakterze publiczno- prawnym, zobowiązań na rzecz polskich osób prawnych prawa publicznego, zobowiązań na rzecz osób prawnych stanowiących własność polskich osób prawnych prawa publicznego, służebności gruntowych oraz zobowiązań mających swe źródło w stosunku najmu, pracy lub odpowiedzialności za czyny

niedozwolone. Ustawa została skonkretyzowana przez Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1946 roku o określeniu osób, których przedsiębiorstwa przechodzą na własność państwa.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1946 roku o określeniu osób, których przedsiębiorstwa przechodzą na własność państwa (Dz. U. 17/1946 poz. 115)

Rozporządzenie to w par. 1 określiło, że za osoby narodowości polskiej mogą być uznani obywatele Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, którzy są pochodzenia polskiego lub wykażą swą łączność z narodem polskim, a ponadto złożą deklarację wierności narodowi polskiemu.

Za osoby należące do innej narodowości prześladowanej przez Niemców mogą być natomiast uznani obywatele Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska należące do grup narodowościowych, które doznały ograniczeń prawnych po dniu 30 stycznia 1933 roku.

Za niemieckie lub gdańskie osoby prawne prawa prywatnego uznano więc osoby prawne, których:

a) bądź siedziba w dniu 1 września 1939 r. znajdowała się na obszarze Rzeszy Niemieckiej albo

b) więcej niż połowa kapitału zakładowego w okresie między dniem 1 stycznia 1939 r. a datą wejścia w życie ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej stanowiła chociażby przejściowo własność niemieckich lub gdańskich osób prawnych prawa prywatnego, obywateli niemieckich lub b. Wolnego Miasta Gdańska, nie będących narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej.

Z osób prawnych, podpadających pod powyższe kategorie, nie uważa się za niemieckie osoby prawne prawa prywatnego tych osób prawnych, których majątek w całości stanowił własność osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej albo obywateli innych państw, których organa składały się wyłącznie z osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej albo obywateli innych państw.

Za spółki kontrolowane przez obywateli niemieckich lub gdańskich uznaje się spółki, w których obywatele niemieccy lub gdańscy, nie będący narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej, albo administracja niemiecka lub gdańska mieli decydujący wpływ na zarząd lub działalność przedsiębiorstwa, chociażby udział ich w kapitale spółki był mniejszy, aniżeli przewidziany w Ustawie.

d) Majątki opuszczone i poniemieckie

Dekret z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. 13/1946 poz. 87)

Według powyższego Dekretu z mocy samego prawa przeszedł na własność Skarbu Państwa wszelki majątek:

a)      Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska,

b)      b) obywateli Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska z wyjątkiem osób narodowości polskiej lub innej przez Niemców prześladowanej,

c)      niemieckich i gdańskich osób prawnych z wyłączeniem osób prawnych prawa publicznego,

d)      spółek kontrolowanych przez obywateli niemieckich lub gdańskich albo przez administrację niemiecką lub gdańską,

e)      osób zbiegłych do nieprzyjaciela.

Majątek niemieckich i gdańskich osób prawnych prawa publicznego przeszedł z mocy samego prawa na własność odpowiednich polskich osób prawnych.

e) Uzupełnienie programu wywłaszczeniowego

Dekret z dnia 15 listopada 1946 roku o zajęciu majątków państw pozostających z Państwem Polskim w stanie wojny w latach 1939 – 1945 i majątku osób prawnych i obywateli tych państw oraz o zarządzie przymusowym nad tymi majątkami (62/1946 poz. 342)

Celem zabezpieczenia roszczeń Państwa Polskiego oraz polskich osób prawnych i obywateli polskich w stosunku do państw, z którymi Państwo Polskie pozostawało w stanie wojny w latach 1939-1945 lub z którymi w tym okresie zerwane były stosunki dyplomatyczne, oraz w stosunku do osób prawnych i obywateli tych państw - położony na obszarze Państwa Polskiego majątek tych państw oraz ich osób prawnych i obywateli uległ  przejęciu na mocy powyższego Dekretu z mocy samego prawa z dniem wejścia w życie Dekretu o zajęciu i poddany został przymusowemu zarządowi.

Powyższe akty prawne były w późniejszym okresie uzupełniane lub też konkretyzowane innymi aktami o charakterze bardziej szczegółowym jednak dotyczącym nie samego wywłaszczenia a raczej trybu przekazywania tego majątku innym podmiotom. Jako przykład można tu wymienić np. ustawę o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym z dnia 25 lutego 1958 roku (Dz. U. 11.1958 poz. 37), ustawę z dnia 12 marca 1958 roku o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz. U 58/1989 poz. 464) czy ustawę z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. 27/1971 poz. 250).

2. Implementacja programu przewłaszczeniowego

Wywłaszczenie majątków niemieckich i przejęcie ich na Skarb Państwa było tylko pierwszym krokiem ku zmianie stanu prawnego przejętych majątków. W następnych latach ustawodawca wydał szereg aktów prawnych, które regulowały dalszy byt wywłaszczonego majątku.

a) Nieruchomości ziemskie

Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej obowiązywał na Ziemiach Odzyskanych oraz na obszarze byłego Wolnego Miasta Gdańska do czasu wydania Dekretu z dnia 6 września 1946 roku o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska. Przepisy tegoż dekretu nie naruszały jednak przepisów Dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej w zakresie przejścia majątku niemieckiego na własność państwa.

Ww. Dekret przeznaczył na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska wszelkie nieruchomości ziemskie z wyjątkiem tych, które w dniu wejścia w życie niniejszego dekretu stanowiły własność osób fizycznych na tworzenie gospodarstw rolnych i działek osadniczych oraz uzupełnienie gospodarstw rolnych nieżywotnych.

Do ujawnienia prawa własności nieruchomości, przyjętych na rzecz Państwa oraz do wykreślenia obciążeń hipotecznych, stosować się miało odpowiednio przepisy Dekretu z dnia 8 sierpnia 1946r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. R. P. Nr 39, poz. 233). W tym zakresie szczególna rolę odegrał również Dekret z dnia 28 października 1947 roku o mocy prawnej ksiąg wieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska. Uznawał on bowiem, że prowadzone według dotychczasowych przepisów księgi wieczyste tracą moc co do nieruchomości położonych poza granicami administracyjnymi miast, a wchodzących w skład zapasu ziemi w rozumieniu Dekretu z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i b. Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. R. P. Nr 49, poz. 279). Księgi te jednak zachowują znaczenie dokumentów z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z przepisów o mocy obowiązującej orzeczeń wydanych przez sądy niemieckie.

Nabywcami gospodarstw mogli być obywatele polscy, którzy przybyli na obszar Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska w ramach akcji osiedleńczej, kierowanej przez władze państwowe, bądź posiadają grunty rolne za zgodą władz państwowych. Mogą być również nabywcami gospodarstw rolnych (działek) te spośród osób stale zamieszkałych przed dniem 1 stycznia 1945 r. na obszarze Ziem Odzyskanych, które uzyskały lub uzyskają obywatelstwo polskie.

Gospodarstwa (działki) nabywane były odpłatnie za cenę odpowiadającą szacunkowi składników gospodarstwa (działki). Wyznaczenie nabywcy gospodarstwa następowało w drodze orzeczenia właściwej władzy (akt nadania).

Prawa wynikające z aktu nadania miały charakter osobisty, były niezbywalne i nie dziedziczne. W razie śmierci osoby, która uzyskała akt nadania, jeżeli śmierć ta nastąpiła przed orzeczeniem o wykonaniu aktu nadania (art. 31), członkowie rodziny, którzy ze zmarłym pozostawali we wspólnocie gospodarczej, mieli pierwszeństwo przed wszystkimi innymi osobami do otrzymania tego samego gospodarstwa (działki) w trybie niniejszego dekretu. Przeniesienie prawa własności nadanego gospodarstwa (działki) na nabywcę następowało w drodze orzeczenia o wykonaniu aktu nadania.

Bardzo istotną rolę odegrał również Dekret z dnia 6 września 1951 roku o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych. Zgodnie z art. 2 tego Dekretu osoby, które posiadały gospodarstwa rolne i prowadziły je osobiście lub przez członków rodziny, żyjących z nimi we wspólności gospodarczej, a do dnia wejścia w życie Dekretu nie nabyły ich własności, stały się z mocy prawa właścicielami tych gospodarstw. Wraz z gospodarstwem rolnym przechodziły na własność posiadaczy gospodarstw:

a) inwentarz żywy,

b) zabudowania i inwentarz martwy, stanowiące przynależność gospodarstwa i potrzebne do jego prowadzenia.

W celu poświadczenia własności gospodarstwa rolnego i jego przynależności starosta wydawał z urzędu akty nadania, które zawierały określenie osób uprawnionych oraz powierzchni gruntów i innych składników gospodarstwa rolnego.

Prawomocne orzeczenie o wykonaniu aktu nadania było podstawą wpisu w księdze wieczystej prawa własności i wierzytelności z tytułu należności przypadającej za gospodarstwo rolne.

Również potem w Ustawie z dnia 4 września 1997 roku o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego przysługującego osobom fizycznym w prawo własności ustawodawca powrócił do tej kwestii umożliwiając złożenie wniosku o zamianę prawa użytkowania wieczystego w prawo własności również osobom które nabyły gospodarstwo rolne na podstawie aktu nadania, albo ich następcom, będącym posiadaczami tych gospodarstw.

W końcu ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego w art. 15, zmieniającym ustawę o nabywaniu przez użytkowników wieczystych prawa własności nieruchomości uznała, że osoby fizyczne będące w dniu 26 maja 1990 r. oraz w dniu wejścia w życie ustawy użytkownikami wieczystymi lub współużytkownikami wieczystymi nieruchomości zabudowanych na cele mieszkaniowe lub stanowiących nieruchomości rolne nabywają z mocy prawa własność tych nieruchomości z dniem, w którym decyzja o nabyciu prawa własności stała się ostateczna. Decyzja taka stanowi podstawę wpisu do księgi wieczystej.

b) Mienie nierolnicze

Istotną rolę odnośnie mienia nierolniczego odgrywał Dekret z dnia 6 grudnia 1946 roku o przekazywaniu przez państwo mienia nierolniczego na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska.

Działanie Dekretu nie dotyczyło:

1) nieruchomości stanowiących zapas ziemi,

2) lasów i gruntów leśnych,

3) przedsiębiorstw, z Ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność4) Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. R. P. Nr 3, poz. 17),

5) ruchomości objętych Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 lipca 1946 r. wydanym w porozumieniu z Ministrami: Ziem Odzyskanych i Skarbu w sprawie zbywania niektórych ruchomości opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. R. P. Nr 33, poz. 206),

6) mienia uznanego za potrzebne dla celów administracji państwowej bądź samorządowej albo dla celów użyteczności publicznej lub gospodarki państwowej oraz na cele rozbudowy miast.

Przekazywanie mienia w trybie określonym w niniejszym dekrecie następowało w drodze sprzedaży lub dzierżawy. Nabywcami lub dzierżawcami mienia, podlegającego przekazaniu w trybie dekretu, mogły być osoby fizyczne oraz osoby prawne prawa publicznego lub prywatnego.

Prawomocne orzeczenie komisji osadnictwa nierolniczego lub orzeczenie odwoławczej komisji osadnictwa nierolniczego ustalające osobę, której ma być przekazane mienie, będące przedmiotem orzeczenia, oraz sposób i warunki przekazania (art. 21 i 23) stanowiło podstawę do zawarcia umowy sprzedaży lub dzierżawy tego mienia.

Dekret ten został następnie w pewien sposób uściślony kolejnymi aktami prawnymi:

·        Dekretem z dnia 10 grudnia 1952 roku o odstępowaniu przez państwo nieruchomego mienia nierolniczego na cele mieszkaniowe oraz cele budownictwa indywidualnych gospodarstw jednorodzinnych,

·        Ustawą z dnia 29 maja 1957 r. o uregulowaniu spraw własności niektórych nieruchomości nierolniczych na Ziemiach Odzyskanych i na terenach b. W. M. Gdańska.

Poza wskazanymi powyżej podstawami prawnymi nacjonalizacji majątków poniemieckich poniżej przedstawione zostaną inne akty prawne, które spowodowały przejście majątków na rzecz Skarbu Państwa lub osadników bez formalnego przejęcia na podstawie Dekretów wywłaszczających.

·        Zasiedzenie majątków opuszczonych i poniemieckich na podstawie Dekretu z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Wedle art. 34 Dekretu Skarb Państwa i związki samorządu terytorialnego nabywały przez przedawnienie tytuł własności majątków opuszczonych co do nieruchomości z upływem 10 lat natomiast co do ruchomości z upływem 5 lat licząc od końca roku 1945,

·        Uwłaszczenie posiadaczy na podstawie Ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych.

Zgodnie z tą ustawą nieruchomości wchodzące w skład gospodarstw rolnych i znajdujące się w dniu wejścia w życie ustawy w samoistnym posiadaniu rolników stają się ich własnością z mocy prawa jeżeli oni sami lub ich poprzednicy objęli te nieruchomości w posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku. Ponadto rolnicy, którzy do dnia wejścia w życie ustawy posiadali nieruchomości jako samoistni posiadacze nieprzerwanie od lat pięciu stali się z mocy prawa właścicielami tych nieruchomości choćby nie zachodziły przesłanki wymienione powyżej. Jeżeli jednak uzyskali oni posiadanie w złej wierze to nabycie własności następowało tylko wtedy gdy posiadanie trwało co

najmniej 10 lat.

3. Polska koncepcja przejęcia własności niemieckiej na ZO

a) Zasadnicze cechy programu wywłaszczeniowego

Pierwsza część nacjonalizacji na ZO miała charakter sektorowy tj. wywłaszczeniu uległy kolejno grunty rolne, lasy i przemysł. Późniejszymi aktami prawnymi uzupełniono jedynie istniejący już stan faktyczny i prawny nacjonalizując wszystkie dotychczas nie wywłaszczone składniki majątku poniemieckiego.

Ważnymi cechami charakterystycznymi wywłaszczenia majątku poniemieckiego były:

- wywłaszczenie z mocy prawa

Była to cecha charakterystyczna dla wywłaszczania majątków poniemieckich odmienna od wywłaszczeń pozostałego majątku nacjonalizowanego po drugiej wojnie światowej. Miało to znaczenie choćby z tego względu, że w przypadku nacjonalizacji z mocy prawa nie był wymagany do skuteczności nabycia wpis do ksiąg wieczystych nieruchomości, miał on bowiem w takim wypadku charakter jedynie deklaratoryjny. Skutkuje to w praktyce tym, że wszelkie ewentualne zaniedbania w przedmiocie wpisu do ksiąg wieczystych przejścia własności poszczególnych nieruchomości na innych właścicieli nie mają znaczenia prawnego. Stanowisko takie prezentowane jest również w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 25 marca 1999 r. (sygn. III RN 165/98) Sąd Najwyższy wskazał, że przejęcie nieruchomości ziemskich, o których mowa w art. 2 ust. 1 lit. b-d dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (przepis ten obejmował również nieruchomości będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej) następowało z mocy dekretu, a

wpis w księdze hipotecznej dokonywany był wyłącznie na podstawie stosownego zaświadczenia (§12 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51 ze zm.) oraz art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233 ze zm.)), które nie miało charakteru decyzji administracyjnej (art. 68 i następne rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o postępowaniu administracyjnym - Dz. U. RP Nr 36, poz. 341 ze zm.).

- wywłaszczenia bez odszkodowania –

Również ta cecha charakteryzowała tylko przejęcie majątków  poniemieckich. W pozostałych wywłaszczeniach Państwo choćby teoretycznie, ale jednak zawsze określało odszkodowanie z tytułu wywłaszczenia.

- szczelny zakres przedmiotowy wywłaszczenia –

Trzeba podkreślić fakt, że nacjonalizacja majątku poniemieckiego była wyjątkowo wyczerpująco i ściśle określona pod względem przedmiotowym nie przewidując co do zasady wyjątków. Brak jest praktycznie majątku poniemieckiego, który nie zostałby wywłaszczony na mocy któregoś z przytoczonych wcześniej aktów prawnych.

- szczelny zakres podmiotowy wywłaszczenia –

Wywłaszczenie majątku poniemieckiego było również całkowicie wyczerpujące pod względem podmiotowym. Wywłaszczenie obejmowało majątki osób fizycznych i prawnych, zarówno prawa prywatnego jak i prawa publicznego. Wszelkie wątpliwości powstałe na tle stosowania obowiązujących aktów prawnych pod względem podmiotowym zostały wyjaśniane i uściślane w kolejnych aktach dotyczących nacjonalizacji.

b) Uzasadnienie przejęcia majątku niemieckiego na ZO przez Polskę

Analiza podstawowych aktów prawnych, na mocy których przejęto w całości majątek niemiecki na ZO pozwala na uogólnienie, że nastąpiło to w oparciu o:

• normy generalne o charakterze systemowym, ponieważ przepisy nacjonalizacyjne łącznie z przepisami dot. reformy rolnej, które najpierw wprowadzono na obszarze Polski bez objęcia nimi ZO, wynikały z programu politycznego PKWN, który zapowiadał w Manifeście Lipcowym z 1944 r. przemiany systemowe i ustrojowe, których ważną przesłanką miała być nacjonalizacja i reforma rolna. Wszystkie nieruchomości, które objęte były tymi przepisami, bezzwłocznie i w całości przechodziły na własność Skarbu Państwa bez odszkodowania, jeśli dotyczyły majątków niemieckich;
• normy wywłaszczeniowe skierowane przedmiotowo do własności niemieckiej na ZO, typowym przykładem był Dekret z marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, na mocy których nabycie prawa własności przez Skarb Państwa następowało bezpośrednio z mocy prawa z dniem wejścia w życie aktu prawnego bez potrzeby uprawomocnienia się decyzji indywidualnej dotyczącej majątku. Oznaczało to nabycie majątku pod tytułem pierwotnym bez odszkodowania z jednoczesnym uwolnieniem nieruchomości od wszelkich obciążeń i długów;
• normy szczególne ukierunkowane bezpośrednio na przejęcie majątków niemieckich, jako własności osób, które sprzeniewierzyły się państwu i narodowi polskiemu przyjmując np. Volkslistę. Podstawę ku temu stanowił Dekret z 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945, który uchylił poprzednie zbliżone w treści akty prawne. Na mocy wspomnianego Dekretu Volksdeutsch mógł być przez sąd, oprócz orzeczenia kary, pozbawiony częściowo lub w całości swego majątku. Uzupełnieniem powyższego i innych aktów z tego obszaru restrykcji przeciwko Volksdeutschom był Dekret z 13 września 1946 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa osób narodowości niemieckiej, które na mocy tych przepisów mogły być wysiedlone z obszaru państwa polskiego, zaś majątek ich podlegał przepadkowi.

Z punktu widzenia prawa wewnętrznego program przejęcia własności niemieckiej w Polsce był kompleksowy, całkowity i spójny wewnętrznie. Przy pomocy Ustaw i Dekretów przytoczonych w ekspertyzie zabezpieczono prawne przejecie niemieckich majątków, jednakże bez odniesienia międzynarodowego, wychodząc z założenia, że przyjęte na konferencji jałtańskiej uzgodnienia między sprzymierzonymi mocarstwami, potwierdzone później w Umowie Poczdamskiej, dają wystarczającą podstawę prawnomiędzynarodową do zaspokojenia polskich odszkodowań wojennych z majątku wroga. Niewątpliwie za szybką realizacją tego przedsięwzięcia kryła się także myśl posłużenia się faktami dokonanymi, ażeby m.in. dowartościować konstytutywny charakter Umowy Poczdamskiej w odniesieniu do nabytków terytorialnych przez Polskę kosztem Rzeszy Niemieckiej.

Generalnie polska doktryna państwowa stała na stanowisku, że jeśli Polska na mocy Umowy Poczdamskiej uzyskała suwerenność na b. Obszarach wschodnich Rzeszy Niemieckiej, a podjęta wtedy decyzja co do granicy polsko- niemieckiej miała znaczenie konstytutywne, to Polska mogła dokonywać przy pomocy ustawodawstwa wewnętrznego stosownych do wymogów systemowych i ustrojowych zmian w sferze obywatelstwa i spraw majątkowych. Polska przejęła więc majątki niemieckie w formie wywłaszczeń indywidualnych (poza wywłaszczeniami generalnymi ze względów systemowych) na podstawie aktów prawa wewnętrznego, ale zgodnie z Ustawą nr 5 Sojuszniczej Rady Kontroli z 30 października 1945 r. o majątkach niemieckich za granicą i w porozumieniu z innymi państwami, które wyraziły na to zgodę.

Część II. Systematyzacja argumentacji niemieckiej doktryny państwowej, ze szczególnym uwzględnieniem Doktryny Wypędzonych (DW) przed i po 1990 r. w odniesieniu do terytorialnych postanowień Umowy Poczdamskiej oraz ich następstw ludnościowych i majątkowych.

1. Niemiecka wykładnia statusu Ziem Zachodnich i Północnych (dalej ZZiP) po wejściu w życie w 1990 r. pokojowej regulacji w odniesieniu do Niemiec.

A) Zasadnicze tezy zachodnioniemieckiej doktryny państwowej wobeczmian terytorialnych ustanowionych Umową Poczdamską po Ii wojnie światowej (przypomnienie)

Zachodnioniemiecka doktryna państwowa (dalej ZNDP), wykorzystując nieregularność zakończenia stanu wojny z Niemcami w 1945 r. (miało ono bowiem nietypowy charakter, jako że nie bardzo mieściło się w znanych dotychczas regulacjach między zwyciężonym państwem agresorem a państwami jego ofiarami), dążyła od zawsze do podważenia konstytutywnych postanowień Umowy Poczdamskiej przy pomocy następujących tez:

a) o braku jednoznacznego charakteru Aktu Kapitulacji Niemiec.

ZNDP od początku oceniała ten dokument jedynie jako akt o znaczeniu wojskowym i traktując go jako kapitulację w rozumieniu IV konwencji haskiej. W następstwie tego przyjmowano, że Niemcy utrzymały dalszym ciągu pełne prawa suwerena na terenami Rzeszy w granicach z 31.12.1937 r. i wszystkim osobom zamieszkującym te tereny przysługiwało prawo obywatelstwa, oparte na wewnętrznych przepisach niemieckich.

b) o braku formalnego traktatu pokojowego kończącego stan wojny z Niemcami.

Zgodnie z postanowieniami Umowy Poczdamskiej (cz. II oraz cz. X umowy) ostateczne uregulowanie statusu terytorialnego i państwowego dot. Niemiec miało nastąpić w formie regulacji pokojowej. Powyższe zapisy ZNDP uznawała za podstawę do twierdzenia, iż ostateczne uregulowanie kwestii niemieckiej może nastąpić jedynie w drodze zawarcia traktatu pokojowego.

c) że brak zawarcia traktatu pokojowego (według skrajnych stanowisk, m.in.: Felixa Ermacory) powoduje, że tereny Rzeszy w granicach z 1937 r. zostały formalnie na mocy Umowy Poczdamskiej jedynie wyłączone z sowieckiej strefy okupacyjnej i oddane w administrowanie państwa Polskiego. W konsekwencji administrowanie przez Polskę terenami wschodnimi Rzeszy miało jedynie charakter „occupatio bellica” i jako takie podlegało ograniczeniom wynikającym z konwencji haskich dot. Sposobów prowadzenia działań wojennych.

d) że zgodnie z regulaminem praw i zwyczajów wojny lądowej dołączonym do IV konwencji haskiej z 1907 r. zakazane jest konfiskowanie własności nieprzyjacielskiej, chyba że wymaga tego konieczność wojenna. Według najnowszej ekspertyzy F. Ermacory przejęcie przez Polskę suwerenności nad byłymi terenami III Rzeszy nastąpiło formalnie dopiero w 1992 r. po wejściu w życie Traktatu z 14.11.1990 r. między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej miedzy nimi granicy.

Na gruncie przedstawionej podbudowy prawnomiędzynarodowej przyjęto zasadniczą tezę o dalszej egzystencji Rzeszy Niemieckiej w granicach z końca 1937 r. wprawdzie jako fikcji prawnej, która była konieczna do uzasadnienia zarówno zachodnioniemieckiej państwowości jak i stworzenia przesłanek do uregulowania statusu przyszłych zjednoczonych Niemiec w regulacji pokojowej. Tezy ZNDP znalazły wraz z rozwojem RFN swoje odzwierciedlenie w orzecznictwie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, stając się przez to normatywną podstawą zachodnioniemieckiej doktryny państwowej, której uzasadnienie Trybunał wyprowadził z Ustawy Zasadniczej RFN. Orzecznictwo Trybunału spełniło swoje szczególne zadanie w okresie zachwiania zachodnioniemieckich pozycji prawnych po zawarciu w 1970 r tzw. układów wschodnich z Moskwą i Warszawą, które wzruszały doktrynę państwową RFN w procesie uznawania przez to państwo popoczdamskich realiów terytorialnych.

B) Niemiecka doktryna państwowa a Traktat o ostatecznej regulacji wobecNiemiec z 1990 r.

Dla ZNDP w szczególności zaś DW Traktat z 12.09.1990 r. o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec był niewątpliwie trudnym problemem do „zgryzienia”, ponieważ nie sposób było zanegować faktu, że stanowi on swoisty surogat pokojowej regulacji, o której mówiła Umowa Poczdamska. Oznaczało to ostateczne potwierdzenie tych rozporządzeń terytorialnych Umowy Poczdamskiej, które przez blisko 45 letni okres były przez RFN traktowane jako tymczasowe. Wypracowane po 1990 r. przez niemiecką doktrynę prawną stanowisko w sprawie statusu byłych obszarów wschodnich oparte zostało na następujących założeniach dotyczących:

a. Podmiotowości Niemiec jako całości w Konferencji Dwa plus Cztery

Traktat o ostatecznej regulacji odnośnie Niemiec oraz układy mu towarzyszące, układ między Polską i Niemcami z 14.11.1990 r o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy oraz układ niemieckoradziecki o dobrym sąsiedztwie, partnerstwie i współpracy z 9.11.1990 r. są dla zjednoczonych Niemiec, noszących nazwę Republika Federalna Niemiec, obowiązujące i skuteczne. Zjednoczone Niemcy nie są przy tym z państwowo-prawnego punktu widzenia niczym innym, jak tylko istniejącym jako całość w sposób ciągły od chwili powołania go do życia w 1871 r. podmiotem prawa międzynarodowego (Völkerrechtssubjekt Deutschland als Ganzes).

b. Pokojowej regulacji, jako ostatecznej dla Niemiec traktatowej regulacji następstw wojny

Zawarcie regulacji pokojowej było wyłączną kompetencją czterech mocarstw odpowiedzialnych za Niemcy jako całość. Ostatecznie musiało dojść do zawarcia z Niemcami pokojowej regulacji, ażeby uregulować całość następstw wynikających z wojny i właśnie dlatego w Traktacie z 12 września 1990 r. o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec (dalej „T 2+4”) zawarto stwierdzenie o ostatecznym charakterze regulacji („Friedensregelung“), o której mówiono zarówno w Umowie Poczdamskiej, Traktacie o Niemczech z 1954 r., Układzie Londyńskim, jak i innych aktach prawnomiędzynarodowych. Oznacza to, że w tej regulacji pokojowej zostały załatwione wszystkie bez wyjątku sprawy wynikające z wojny.

Uważa się, że w ten sposób także Polska uznała przyjęte do „T 2+4” postanowienia, ponieważ uczestniczyła w ich przygotowaniu w odniesieniu do kwestii terytorialnych. Państwa należące zaś do KBWE podczas spotkania Ministrów SZ w dniu 2.10.1990 r. w Nowym Jorku były zgodne w formie dorozumianej odnośnie zakończenia kwestii reparacyjnych wobec Niemiec, jako że nie zgłoszono sprzeciwów w trakcie przedstawiania T 2+4.

Następnie Traktat ten został przedłożony szczytowi KBWE w Paryżu, który odbył się w dniach 19-21.11.1990 r. i przyjęty w formie uroczystej deklaracji. W ten sposób sprawa reparacji została dla zjednoczonych Niemiec definitywnie zakończona i zamknięta.

c. Uwiarygodnienie niemieckich pozycji prawnych w świetle regulacjipokojowej w odniesieniu do utraconych po II wojny światowej obszarów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej

Regulacja problemu niemieckich granic w świetle „T 2+4” usunęła dotychczasową niepewność wynikająca z faktu, że niemieckie obszary wschodnie były pod obcym zwierzchnictwem państwowym, ale jednocześnie podlegały terytorialnej suwerenności Niemiec. Wynikało to z faktu, że Umowa Poczdamska nie mogła zmienić statusu tych ziem. Tak samo nie mogły się do tego przyczynić inne porozumienia międzynarodowe, jak Układ Zgorzelecki z 1950r., Układy z Moskwą i Warszawą z 1970 r., ponieważ zarówno RFN jak i NRD brakowało kompetencji do decydowania w imieniu Niemiec i za Niemcy jako całość.

d. Statusu niemieckich obszarów wschodnich przed i po pokojowej regulacji z 1990 r.

Pokojowa regulacja „T 2 + 4” w odniesieniu do niemieckich granic w kontekście układu granicznego z Polską z 1990 r. i Układu dobrosąsiedzkiego z ZSSR z 1990 r. nie może być traktowana jako potwierdzenie aneksji tych obszarów przez wspomniane państwa, cesji tych obszarów na rzecz wspomnianych państw, czy wreszcie porzucenia (Dereliktion) tych obszarów w związku z ich okupacją przez Polskę i ZSSR.

W rezultacie znaczenie pokojowej regulacji z 1990 r. w kontekście niemieckich granic jest inne, ponieważ stanowi ona swojego rodzaju „traktatową ugodę” (Vergleichsvertrag ähnlich) przyjętą w celu zakończenia sporu dotyczącego status quo obszarów wschodnich ze skutkiem pro futuro na rzecz Polski i ZSSR (później Federacji Rosyjskiej), które staną się terytorialnymi suwerenami tych obszarów. Pokojowa regulacja z 1990 r. nie zabrania przy tym zjednoczonym Niemcom podtrzymania dotychczasowego stanowiska prawnego (czyt. pozycji prawnych), że do chwili wejścia w życie pokojowej regulacji terytorialna suwerenność nad tymi obszarami nie przeszła na państwo polskie i radzieckie. Oznacza to także, że Polska i ZSSR nie mogą powoływać się na fakt, że przy przejęciu niemieckich obszarów wschodnich objęły one nad nimi terytorialną suwerenność. Jednocześnie jest nie do zaprzeczenia fakt, że po pokojowej regulacji z 1990 r. i zawarciu towarzyszących jej porozumień z Polską i ZSSR, całość obszarów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej łącznie ze Szczecinem, który nie leżał na wschód od ustalonej w Poczdamie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, oraz Kłajpedą, nie należy już do Niemiec.

e. Ograniczenie traktatowego zrzeczenia się roszczeń terytorialnych przez Niemcy jako całość

Przyjęta do wspomnianych trzech układów (T2+4, polsko-niemieckiego i radziecko–niemieckiego z 1990 r.) kategoria, że zjednoczone Niemcy nie mają żadnych roszczeń terytorialnych wobec innych państw i nie będą takich roszczeń wysuwać również w przyszłości, nie oznacza ograniczenia ewentualnych pokojowych zmian terytorialnych (peaceful change) w przyszłości. Termin „roszczenia terytorialne” we wskazanych porozumieniach dotyczy tylko roszczeń określonego pochodzenia, a mianowicie tych które dotyczą okresu przed i po II wojnie światowej.

Problemem statusu byłych niemieckich obszarów wschodnich zajmował się także w 1992 r. Federalny Trybunał Konstytucyjny w związku w 11 skargami konstytucyjnymi na ustawę ratyfikacyjną (Zustimmungsgesetz) do Układu z 14.11.1990 r. Skarżący wskazywali w uzasadnieniu skarg, że wspomniany układ graniczny narusza na tych obszarach ich prawa własności. Trybunał, który skargi oddalił, stwierdził w tenorze orzeczenia, że wspomniany układ nie oddziałuje w ten sposób, że niemieckie sądy i urzędy są zmuszane do uznawania w oparciu o niemieckie międzynarodowe prawo wywłaszczeniowe skuteczności dokonanych przez polskie urzędy przed wielu laty wywłaszczeń w sytuacji, gdy zgodnie z zasadami wspomnianego prawa wywłaszczeniowego muszą być uznane za nieskuteczne. W dalszej części uzasadnienia Trybunał ustosunkował się do statusu byłych niemieckich obszarów wschodnich stwierdzając:

„W Układzie nie postanowiono o oddziaływaniu wstecz (rückwirkender Kraft) terytorialnej suwerenności (chodzi o polską zwierzchność terytorialną – aut.) w powołaniu na byłe obszary wschodnie, ponieważ regulacja graniczna dotyczy teraźniejszości i przyszłości. W art. 1 Strony Układu potwierdzają istniejącą między nimi granicę, ażeby odpowiednio do czwartego akapitu preambuły Układu określić w porozumieniu z czterema mocarstwami ostateczne granice zjednoczonych Niemiec teraz i na przyszłość”.

Zarówno dla niemieckiej doktryny państwowej, jak i dla DW wyrok FTK z 1992 r. miał istotne znaczenie, ponieważ uznał on, że traktat graniczny z 1990 r. nie ma wpływu na kwestie własności na byłych niemieckich terenach wschodnich i nie narusza też praw obywateli RFN do ochrony własności i dziedziczenia określonych w art. 14 Ustawy Zasadniczej, nie wynika z niego także uznanie polskich wywłaszczeń ani milcząca rezygnacja z popierania roszczeń restytucyjnych i odszkodowawczych. W rezultacie tego wywodu FTK potwierdził, że sytuacja Wypędzonych nie uległa zmianie przez fakt uregulowania sprawy granicy. W praktyce oznaczało to podbudowanie stanowiska DW, że podmiotem właściwym do zaspokojenia wskazanych roszczeń jest Polska.

2. Przesiedlenia i wywłaszczenia na ZZiP w świetle zmodyfikowanej po 1990 r. Doktryny Wypędzonych.

Analiza argumentacji DW dot. przesiedlenia i wywłaszczenia oparta na normach prawa międzynarodowego ewoluowała wraz z rozwojem prawnomiędzynarodowej ochrony ludności cywilnej oraz mniejszości narodowych.

Początkowo opierała się głównie na Konwencjach haskich z 1907 r. (w szczególności Konwencji z dnia 18 października 1907 r. dotyczącej praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w czasie wojny lądowej) oraz na ustaleniach Trybunału Norymberskiego. W późniejszym okresie wraz z kształtowaniem się nowych standardów prawa międzynarodowego i powstawaniem konwencji międzynarodowych w systemie Narodów Zjednoczonych obejmujących swym zasięgiem cały świat jak i poszczególne kontynenty (systemy globalny i regionalne) argumentacja DW wzbogacała się o nowe elementy wynikające z tychże systemów.

a) Wysiedlenie i wywłaszczenie jako zbrodnia przeciwko ludzkości.

Aktualnie w DW obowiązuje pogląd, iż wypędzenie i wywłaszczenie  Niemców stanowi zbrodnię przeciwko ludzkości i jako takie nie podlega przedawnieniu i nie może wywoływać żadnych skutków prawnych.

Argumentacja przytaczana dla uzasadnienia w/w stanowiska opiera się w przeważającej mierze na obecnie obowiązujących standardach w tym zakresie, wykształconych ewolucyjnie po II wojnie światowej.

a.1. Uznanie wypędzenia i wywłaszczeń za naruszenie norm ius cogens prawa międzynarodowego.

a.1.1. Wypędzenie jako naruszenie obowiązujących norm prawa międzynarodowego.

Zgodnie z poglądami prezentowanymi przez przedstawicieli DW już analiza standardów prawa międzynarodowego obowiązujących w okresie, w którym dokonywano wypędzenia i wywłaszczenia Niemców z terenów Polski wskazuje na niedopuszczalność takich działań.

Dla określenia standardów obowiązujących tuż po zakończeniu działań wojennych przywołuje się Statut Trybunału Norymberskiego, który stanowił część Londyńskiego Porozumienia Czterech Mocarstw z dnia 8 sierpnia 1945 r. Mimo iż w/w porozumienie i statut wyraźnie stanowią, że zbiory norm w nich zawartych mają służyć wyłącznie osądzeniu i ukaraniu głównych zbrodniarzy Państw Osi, to zdaniem DW można uznać, iż przedstawiają one standardy praw człowieka obowiązujące w okresie II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu oraz że mają podstawowe znaczenie dla oceny działań podjętych w tamtym okresie. Podkreślenia zdaniem DW wymaga również fakt, iż prawa człowieka stanowiły podstawę dla regulacji zawartych w Porozumieniu Czterech Mocarstw oraz w Statucie Trybunału Norymberskiego. W następstwie tego należy przyjąć, iż norm zawartych w w/w aktach nie można traktować jedynie jako uregulowań wymierzonych przeciwko Państwom Osi, bowiem prowadziłoby to do relatywizacji norm chroniących prawa człowieka.

Z orzecznictwa Trybunału Norymberskiego jasno wynika, iż wypędzenie traktowane było jako naruszenie podstawowych zasad prawa międzynarodowego. Co więcej Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych uznało na mocy rezolucji nr 95 (I) z dnia z dnia 11 grudnia 1946 roku, że orzecznictwo Trybunału Norymberskiego posiada charakter powszechnie obowiązujący.

Zgodnie z art. 6 ust 2 lit. c Statutu Trybunału Norymberskiego za zbrodnię przeciwko ludzkości uznano „deportacje” obok „innych nieludzkich działań dokonanych na ludności cywilnej przed rozpoczęciem lub w czasie wojny”. W akcie oskarżenia odczytanym przed Trybunałem Norymberskim w punkcie 3 część J zapisano, że na pewnych posiadanych jak i zaanektowanych przez Niemcy terytoriach działania oskarżonych były w sposób metodyczny i ciągły skierowane na dostosowanie tych terenów pod względem politycznym, kulturalnym, społecznym i ekonomicznym do Rzeszy Niemieckiej. Oskarżeni dążyli do unicestwienia dotychczasowego charakteru ludnościowego danych terenów. W następstwie powyższych planów i działań oskarżeni deportowali z użyciem przemocy mieszkańców, którzy w przeważającej części nie byli Niemcami oraz przenosili tysiące osadników niemieckich na objęte tymi działaniami tereny. Przy okazji rozpatrywania w/w zarzutów często odwoływano się do zbrodni przeciwko ludzkości. Zdaniem przedstawicieli DW wypędzenie Niemców z terytorium Polski i Czechosłowacji w niczym nie różni się od działań opisanych w norymberskim akcie oskarżenia.

a.1.2. Wypędzenie i wywłaszczenie jako zbrodnia ludobójstwa.

W świetle obecnie obowiązujących zasad bezwzględny zakaz ludobójstwa stanowi jeden z fundamentów prawa międzynarodowego. Potwierdzeniem tego jest Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z dnia 9 grudnia 1948 r. Uregulowania zawarte w Konwencji stanowią kodyfikację obowiązujących w tym zakresie norm prawa międzynarodowego.

W rozumieniu Konwencji ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup  narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

• zabójstwo członków grupy,
• spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,
• rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,
• stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy.

W świetle art. II lit. c Konwencji zbrodnię ludobójstwa stanowi rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego.

Według F. Ermacory pod pojęciem „warunków życia grupy” należy również rozumieć porządek własności obejmujący wszystkie elementy należące do dóbr danej grupy. W przypadku Niemców zamieszkujących tereny Rzeszy na wschód od Odry i Nysy przysługujące im prawa były zagwarantowane w polskiej Konstytucji z 1935 r. oraz w wiążących Polskę umowach międzynarodowych. W świetle powyższego działania władz polskich dokonane w latach 1945 – 1948, których efektem było zniszczenie porządku własnościowego oraz ogółu dóbr całej grupy ludności wypełniły znamiona zbrodni ludobójstwa zgodnie z definicją zawarta w art. II lit. c Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

Podobnie według D. Blumenwitza zastosowane przez władze czechosłowackie środki służące wywłaszczeniu i wypędzeniu Niemców z terenów Czechosłowacji miały na celu zniszczenie niemieckiej grupy ludnościowej. Takie działanie polegające na odebraniu materialnych podstaw egzystencji danej grupy podjęte z zamiarem jej fizycznego zniszczenia wypełnia znamiona zbrodni przeciwko ludzkości.

Ponieważ działania polegające na wypędzeniu i wywłaszczeniu niemieckiej grupy ludnościowej były dokonywane przez organy państwa polskiego i czechosłowackiego, odpowiedzialność za te działania spoczywa na państwie polskim i czeskim.

a.2. Na  stę pstwa prawne wynikające ze sprzeczności wypędzenia i wywłaszczenia z normami prawa międzynarodowego

a.2.1. Nienaruszalność uprawnień osób wypędzonych i wywłaszczonych w świetle pr. międzynarodowego.

Zdaniem D. Blumenwitza wypędzenie i wywłaszczenia stojące w sprzeczności z normami ius cogens nie wywołują żadnych skutków prawnych w świetle prawa międzynarodowego. Oznacza to „bezskuteczność” aktów erga omnes sprzecznych z prawem międzynarodowym. Akty prawne sprzeczne z normami ius cogens zgodnie z powszechnie przestrzeganym w tym zakresie konsensusie państw nie mogą prowadzić do uzyskania „rzeczywistego tytułu prawnego”, tzn. nie mogą prowadzić do ukształtowania się porządku prawnego. W rezultacie tytuły własności przysługujące osobom dotkniętym takim bezprawiem pozostają nienaruszone. Z uwagi na zakaz naruszania bezwzględnie obowiązujących norm prawa międzynarodowego wewnętrzne organy państwowe są bezpośrednio zobowiązane, w drodze wyjątku od zasady posłuszeństwa ustawom, do odmowy uznania obowiązywania ustaw krajowych, których zastosowanie przez organ krajowy mogłoby doprowadzić do wypełnienia znamion czynu zabronionego prawem międzynarodowym. Z powyższego względu wywłaszczenia dokonane przez władze polskie są nie do pogodzenia z zasadami prawa międzynarodowego i z punktu widzenia tego prawa nie mogą wywoływać skutków prawnych w prawie wewnętrznym.

Zdaniem DW również z punktu widzenia niemieckiego porządku prawnego państwo, które dokonało wywłaszczeń, np. Polska nie mogło uzyskać tytułu prawnego, który byłby uznawany w świetle prawa międzynarodowego.

a.2.2. Nie przedawnienie się roszczeń Wypędzonych.

Z uwagi na fakt, iż wypędzenia i wywłaszczenia stanowiły zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają one przedawnieniu. Podstawą przyjęcia takiego stanowiska są postanowienia Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Art. I Konwencji stanowi, że „nie ulegają przedawnieniu następujące zbrodnie, bez względu na datę ich popełnienia:

a) zbrodnie wojenne określone w Statucie Norymberskiego Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z dnia 8 sierpnia 1945 roku i potwierdzone przez Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych 3(I) z dnia 13 lutego 1946 roku i 95(I) z dnia 11 grudnia 1946 roku, w szczególności "ciężkie naruszenia" wymienione w konwencjach genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny;

b) zbrodnie przeciw ludzkości popełnione bądź w czasie wojny, bądź w czasie pokoju określone w Statucie Norymberskiego Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z dnia 8 sierpnia 1945 roku i potwierdzone przez Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych 3 (I) z dnia 13 lutego 1946 roku i 95(I) z dnia 11 grudnia 1946 roku, wysiedlanie wskutek zbrojnego ataku lub okupacji i nieludzkie czyny wynikające z polityki apartheidu, jak również zbrodnia ludobójstwa zdefiniowana w Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku, nawet jeżeli takie czyny nie stanowią naruszenia prawa wewnętrznego kraju, w którym zostały one popełnione.

Ponieważ działania władz polskich służące wypędzeniu i wywłaszczeniu ludności niemieckiej stanowią według DW zbrodnie ludobójstwa w świetle norm o charakterze ius cogens prawa międzynarodowego oraz na podstawie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, której Polska jest stroną, to nie mogą one podlegać przedawnieniu i państwo polskie ponosi za nie pełną odpowiedzialność.

b) Przesiedlenia i wywłaszczenia jako delikt międzynarodowy.

b.1. Krytyka przesiedl  eń i wywłaszczeń w oparciu o Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

b.1.1. Naruszenie Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Zgodnie z tezą Doktryny Wypędzonych, z uwagi na fakt przystąpienia Polski do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w 1992 r. należy przy badaniu zagadnienia wypędzenia i wywłaszczenia niemieckiej grupy ludnościowej dokonanego przez Polskę po II wojnie światowej odwoływać się do zapisów tejże Konwencji oraz protokołów dodatkowych do niej dołączonych.

Zgodnie z powyższymi założeniami przedstawiciele Doktryny Wypędzonych twierdzą, że wywłaszczenia stanowią naruszenie Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Zgodnie z treścią art. 1 cytowanego Protokołu „nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego”.

Z uwagi na fakt, iż postanowienia Protokołu dotyczące ochrony własności są sformułowane w sposób ogólny, przedstawiciele Doktryny Wypędzonych prezentują pogląd, iż odwołanie się w wyżej cytowanym zapisie do ogólnych zasad prawa międzynarodowego oznacza w praktyce nakaz wypłaty pełnego odszkodowania według rzeczywistej wartości wywłaszczonego majątku.

Zgodnie z zasadami prawa traktatowego po przystąpieniu do EKPC Rzeczpospolita Polska zobowiązana jest jedynie do przestrzegania jej zapisów w przyszłości, Konwencja i Protokół nr 1 nie mają zastosowania do zdarzeniem powstałych przed datą przystąpienia. Ponieważ przyjęcie

takiego stanowiska oznaczałoby dla przesiedlonych niemożność powoływania się na ochronę zagwarantowaną przez Konwencję, Doktryna Wypędzonych odwołuje się do jurysprudencji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w celu wykazania, iż przepisy Konwencji mają zastosowanie również do naruszeń dokonanych przez państwo przed dniem jej wejścia w życie w stosunku do tego państwa, a nawet do działań dokonanych przed podpisaniem Konwencji.

Na poparcie powyższej tezy powoływane jest orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Loizidou przeciwko Turcji, którego przedmiotem było roszczenie obywatelki Republiki Cypryjskiej o odszkodowanie za majątek pozostawiony na terytorium Republiki Turków Cypryjskich. W powyższej sprawie Trybunał uznał za właściwe zastosowanie przepisów Protokołu nr 1 do Konwencji w sytuacji, gdy działania będące przedmiotem skargi zostały podjęte przez państwa strony Konwencji przed jej wejściem w życie w stosunku do nich. W uzasadnieniu Trybunał odwołał się do pojęcia trwałego charakteru ograniczenia prawa własności, tj. sytuacji, w której początek naruszenia prawa własności nastąpił przed datą związania danego państwa postanowieniami Konwencji, ale naruszenie trwa dalej także po dacie związania tegoż państwa zapisami Konwencji. W powyższej sytuacji odszkodowanie powinno być wypłacone.

Z powyższych względów Trybunał w sprawie Liziodou zasądził odpowiednie odszkodowanie od państwa tureckiego.

b.1.2. Naruszenie zasady niedyskryminacji zawartej w art. 14 EKPC.

W Doktrynie Wypędzonych pojawiają się również argumenty odwołujące się do zasady niedyskryminacji zawartej w EKPC. Artykuł 14 Konwencji stanowi, iż „korzystanie z praw i wolności zawartych w niniejszej Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”.

Należy przy tym zauważyć, iż argument dotyczący naruszenia zasady niedyskryminacji jest powoływany jedynie dodatkowo. Przede wszystkim pojawia się on w analizach dotyczących ustaw restytucyjnych wprowadzonych w Republice Czeskiej, przez co należy założyć, że po przyjęciu w Polsce ustaw reprywatyzacyjnych będzie on z całą pewnością wykorzystywany również do atakowania regulacji polskich.

b.2. Krytyka przesiedleń i wywłaszczeń w świetle Międzynarodowych Paktów Praw Politycznych i Obywatelskich .

Zgodnie z art. 26 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych „wszyscy są równi wobec prawa i są uprawnieni bez żadnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej. Jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powinna być ustawowo zakazana oraz powinna być zagwarantowana przez ustawę równa dla wszystkich i skuteczna ochrona przed dyskryminacją z takich względów, jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności”.

Według przedstawicieli Doktryny Wypędzonych zawarty w MPPOiP zakaz dyskryminacji ma charakter nieakcesoryjny i osoby, których prawa zostały naruszone na skutek zastosowania dyskryminacyjnych praktyk, mają uprawnienie do bezpośredniej ochrony w oparciu w wyżej cytowany przepis.

Zdaniem przedstawicieli Doktryny Wypędzonych sposób w jaki dokonano wywłaszczenia bez odszkodowania osób narodowości niemieckiej w Polsce i Czechosłowacji wyraźnie wskazuje na dyskryminacyjny charakter tych działań. Osoby narodowości niemieckiej zostały wypędzone i wywłaszczone z uwagi na przynależność do określonej grupy ludności i akty prawne, na mocy których dokonano w/w działań często wprost posługiwały się kategorią przynależności narodowej. W rezultacie powyższego ludność narodowości niemieckiej była traktowana gorzej niż obywatele narodowości polskiej czy czeskiej i słowackiej, mimo iż zdaniem Doktryny Wypędzonych znajdowała się podobnej sytuacji prawnej. W szczególności za dyskryminujące uznaje się przepisy, które dowoływały się do lojalności wobec władz polskich i narodu polskiego czy władz czechosłowackich i narodów czeskiego i słowackiego.

Należy przy tym zauważyć, że argumentacja odwołująca się do zasad niedyskryminacji w oparciu o art. 26 MPPOiP w przeważającej części odnosi się do kwestii określenia zasad restytucyjnych w ustawodawstwie czeskim. Podkreślenia wymaga fakt, iż przy rozpatrywaniu skarg na czeskie ustawodawstwo restytucyjne Komitet Praw Człowieka ONZ w oparciu o bezpośredni zakaz dyskryminacji ustanowiony w art. 26 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych uznał, iż niektóre zapisy ustaw restytucyjnych mają charakter dyskryminujący.

W sprawie Simunek v. Czechy (komunikat nr 516/1993 oraz Adam v. Czechy (Komunikat 586/1994) Komitet stwierdził, iż wymaganie dotyczące posiadania obywatelstwa czeskiego jako warunku umożliwiającego zwrot własności na podstawie ustaw reprywatyzacyjnych stanowi naruszenie zasady niedyskryminacji określonej w art. 26 Paktu. W uzasadnieniu Komitet stwierdził, że autorzy zawiadomień w w/w sprawach jak i innych podobnych zmuszeni zostali do opuszczenia Czechosłowacji z powodu swoich poglądów politycznych i zmuszeni byli poszukiwać ochrony przed prześladowaniami politycznymi w innych państwach, gdzie osiedlili się i otrzymali nowe obywatelstwo. W związku z powyższym Komitet przyjął, że biorąc pod uwagę fakt, iż państwo strona jest częściowo odpowiedzialne za ich wyjazd, należy uznać, że nałożenie na takie osoby obowiązku uzyskania czeskiego obywatelstwa jako warunku do zwrotu własności bądź otrzymania odszkodowania jest nie do pogodzenia z zasadami Paktu.

Komitet przyjął także, że zróżnicowanie na podstawie obywatelstwa nie może zostać uznane za właściwe w sytuacji, gdy utrata czeskiego obywatelstwa była konsekwencją obecności na terenie państwa, gdzie osoby składające zawiadomienie mogły uzyskać schronienie. W konsekwencji powyższego Komitet stwierdził, że Państwo Czeskie jest zobowiązane zgodnie z art. 2 Paktu do zapewnienia skarżącym odpowiednich środków ochrony prawnej umożliwiających skuteczną ochronę naruszonych praw.

Podobne stanowisko Komitet zajął w późniejszych decyzjach dotyczących czeskich ustaw reprywatyzacyjnych, m.in. Des Fours v. Czechy (Komunikat nr 747/1997), Brok v. Czechy (Komunikat nr 774/1997), Fábryková v. Czechy (Komunikat nr 765/1997), gdzie stwierdził naruszenie zasady niedyskryminacji.

W sprawie Blazek i in. v. Czechy (Komunikat 857/1999) Komitet uznał, iż Państwo Czeskie jest zobowiązane zgodnie z art. 2 par. 3 (a) Paktu do zapewnienia poszkodowanym odpowiednich środków ochrony prawnej, włączając w to umożliwienie złożenia nowego wniosku o zwrot własności bądź przyznanie odszkodowania.

Należy jednakże zauważyć, iż mechanizm kontroli przestrzegania praw obywatelskich i politycznych przewidziany w MPPOP nie przewiduje, w przeciwieństwie do EKPC, możliwości przyznania skarżącym żadnego odszkodowania lub zadośćuczynienia.

Ze względu na brak praktycznych możliwości wyegzekwowania opinii zawartych w decyzjach Komitetu strona czeska nie zastosował się do zaleceń wydanych w wyżej cytowanych sprawach, a Trybunał Konstytucyjny Republiki Czeskiej uznał przepisy ustaw reprywatyzacyjnych wprowadzające wymóg posiadania obywatelstwa za zgodny z czeską Konstytucją. Powyższy stan rzeczy znalazł odzwierciedlenie w Raporcie Rocznym Komitetu Praw Człowieka z dnia 26 października 2001 r., w którym Komitet wyraził swoje zaniepokojenie i głęboka troskę z powodu nie wprowadzenia przez państwo czeskie odpowiednich procedur służących realizacji opinii Komitetu wydanych w oparciu o Protokół Fakultatywny.

Z uwagi na brak ustawodawstwa restytucyjnego w Polsce, przytoczona powyżej argumentacja dotycząca przejawów dyskryminacji w procesie reprywatyzacyjnym w Czechach nie ma bezpośredniego zastosowania do oceny stanu prawnego obowiązującego w Polsce, niemniej jednak w przypadku przyjęcia przez polski parlament podobnych uregulowań w przyszłości, będzie prawdopodobnie również wykorzystywana do ich podważania.

Cześć III: Zagrożenia dla Polski. Możliwości dochodzenia roszczeń majątkowych przez Wypędzonych przed polskimi i międzynarodowymi sądami oraz instytucjami ochrony praw człowieka

1. Możliwości dochodzenia roszczeń majątkowych Wypędzonych przed sądami polskimi (problemy proceduralne)

W aktualnym piśmiennictwie niemieckim, w którym analizowano możliwości dochodzenia przez sądami polskimi roszczeń restytucyjnych lub odszkodowawczych Wypędzonych w związku z przejętymi przez Polskę majątkami na ZZiP po 1945 uważa się , że wszelkie pozwy oparte na wskazanej podstawie będą przez polski wymiar sprawiedliwości odrzucane. Polskie sądownictwo nie może bowiem wydawać orzeczeń na korzyść Wypędzonych jako, że jest ściśle związane stanem prawnym polskiego programu przewłaszczeniowego w stosunku do byłej niemieckiej własności, którego prawna zasadność może być krytykowana z pozycji międzynarodowej ochrony własności prywatnej, jest jednak nie do podważenia co do jego obowiązywania w prawie krajowym. Z tego powodu w DW zaleca się raczej szukania „dróg pośrednich” o charakterze proceduralnym w celu uchylenia konkretnych decyzji wywłaszczeniowych w celu stworzenia precedensu i otwarcia ewentualnej „furtki” do dochodzenia restytucji własności niemieckiej na drodze uchylenia decyzji wywłaszczeniowych z powodu popełnionych błędów.

Z tego powodu analiza możliwości dochodzenia roszczeń Wypędzonych przez polskimi sądami i urzędami zostały ograniczona jedynie do tej problematyki.

a ) Roszczenia dot. nieruchomości ziemskich

Poniemieckie nieruchomości ziemskie zostały przejęte na własność Państwa Polskiego na podstawie dekretu z dnia 6 września 1944 r. Podstawę wpisu własności Skarbu Państwa w księgach wieczystych stanowi dekret o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. z 1946 r., Nr 39, poz. 233). Tytułem do wpisu jest obecnie zaświadczenie wydane przez starostę wykonującego zadania z zakresu administracji rządowej.

Zdaniem Sądu Najwyższego (orzeczenie z dnia 25 marca 1999 r., III RN165/98) zaświadczenia wydawane przez starostę nie są decyzjami  administracyjnymi i nie podlegają weryfikacji w administracyjnym toku instancji, zatem nie jest dopuszczalne występowanie z wnioskiem o stwierdzenie nieważności lub wznowienie postępowania w sprawie wydania zaświadczenia.

b.) Roszczenia dot. lasów

Nieruchomości leśne zostały przejęte na własność Skarbu Państwa na podstawie dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U. z 1944, Nr 15, poz. 82). Zarówno przepisy wyżej cytowanego dekretu, jak i rozporządzenia wykonawczego Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 20 stycznia 1945 r. (Dz. U. z 1945 r., Nr 4, poz. 16) nie wyjaśniają, jaki dokument stanowiłby podstawę przejścia własności na Skarb Państwa. Wnioski o wpis prawa własności składały okręgowe Dyrekcje Lasów Państwowych. Sporządzany w praktyce protokół przejęcia lasu nie miał znaczenia dla kwestii przejścia własności na Skarb Państwa, a zatem kwestionowanie obecnie przez poprzednich właścicieli samego protokołu i prawidłowości jego sporządzenia nie może odnieść żadnego skutku prawnego. Jedynym sposobem kwestionowania prawidłowości wpisu Skarbu Państwa w księdze wieczystej jako właściciela mogłoby ewentualnie być powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

c) Roszczenia dot. przedsiębiorstw

Podstawę przejęcia poniemieckich przedsiębiorstw stanowi ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Podstawą do ujawnienia w księdze wieczystej własności Skarbu Państwa jest zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1946 r. o określeniu trybu ujawniania w księgach hipotecznych, rejestrach handlowych i innych rejestrach publicznych przejścia na własność Państwa i osób prawnych prawa publicznego przedsiębiorstw, nieruchomości i praw hipotekowych (Dz. U. Z 1946 r., Nr 17, poz.116), oraz orzeczenie ministra właściwego ze względu na rodzaj przedsiębiorstwa o przejściu prawa własności wydane na podstawie dekretu z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 16, poz. 62 z późn. zm.). Na podstawie tego orzeczenia wydawany był protokół zdawczoodbiorczy.

W przypadku kwestionowania przez poprzednich właścicieli zgodności z prawem przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa, właściwym sposobem dochodzenia ewentualnego roszczenia rewindykacyjnego byłoby wystąpienie z wnioskiem o stwierdzenie nieważności orzeczenia właściwego ministra. Organem właściwym do oceny legalności orzeczeń nacjonalizacyjnych są ministrowie, którzy przejęli kompetencje ówczesnych ministrów. Od odmownej decyzji ministra służy odwołanie do NSA.

d.) Nieruchomości objęte dekretem z dnia 8 marca 1946 r.

Nieruchomości przejęte na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. u. z 1946 r., Nr 13, poz. 87), przeszły na własność Skarbu Państwa ex lege. Do czasu uchylenia dekretu w 1985 r. jedyne właściwe do ustalenia, że nieruchomość stanowi mienie poniemieckie, były rejonowe urzędy likwidacyjne (od 1951 r. Wydziały finansowe MRN). Wskutek uchylenia tych przepisów jedyną regulacją odnoszącą się do tej materii jest dekret z 28 października 1947 r. o mocy prawnej ksiąg wieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i b. Wolnego Miasta Gdańska (dz. U. Nr 66 poz. 410 z późn. zm.) Na podstawie tego dekretu starosta wykonujący zadania z zakresu administracji rządowej był uprawniony do zgłoszenia wniosku o wpisanie na rzecz Skarbu Państwa na mocy dekretu z dnia 8 marca 1946 r. Powyższe zaświadczenia stanowiły według poglądów doktryny jedynie stwierdzenie stanu faktycznego i nie były decyzjami administracyjnymi. Stad przyjąć należy, że nie można występować z wnioskiem o ich unieważnienie.

2. Możliwość dochodzenia roszczeń w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

a) Wprowadzenie do EKPC

W celu zapewnienia należytego przestrzegania podstawowych, cywilnych i politycznych, praw i wolności państwa skupione w Radzie Europy podpisały w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (weszła w życie 8

września 1953 r.). Konwencja powyższa stanowi podstawę europejskiego systemu ochrony praw człowieka, a jej kluczowe znaczenie znalazło swoje odzwierciedlenie również w prawie wspólnot europejskich, na mocy art. Traktatu o Unii Europejskiej, który wprost odwołuje się do zapisów Konwencji.

Dla zapewnienia należytego przestrzegania praw określonych w Konwencji wprowadzono system organów orzekających, do którego należały Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz Komitet Ministrów Rady Europy. Powyższy system istniał do momentu wejścia w życie Protokołu 11 do Konwencji z dniem 1 listopada 1998 r., na mocy którego kompetencję w zakresie kontroli przestrzegania praw zagwarantowanych przez EKPC przejął stały Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Trybunał jest, zgodnie z art. 19 EKPC, organem powołanym w celu zapewnienia przestrzegania przez państwa strony Konwencji zobowiązań z niej wynikających. Na mocy art. 34 EKPC Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez państwo stronę Konwencji praw zawartych w Konwencji lub jej protokołach, zaś państwa strony Konwencji zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa.

Rzeczpospolita Polska ratyfikowała EKPC w dniu 15 grudnia 1992 r. (Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284). Protokół dodatkowy do Konwencji wszedł w życie w stosunku do Polski 10 października 1994 r. Oznacza to, że skargi dot. okresu przed ratyfikacją nie będą skuteczne.

b) Warunki dopuszczalności skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

b.1. Wykorzystanie krajowych środków prawnych

Zgodnie z powszechnie uznaną zasadą subsydiarności mechanizmów ochrony praw człowieka przewidzianych przez Konwencję w stosunku do systemów ochronnych uregulowanych w prawie krajowym, wniesienie skargi do Trybunału możliwe jest po uprzednim wykorzystaniu środków odwoławczych przewidzianych w prawie państwa strony Konwencji. Powyższa zasada jest określona expresis verbis w art. 35 ust 1 EKPC.

Celem takiego zapisu jest umożliwienie państwu stronie Konwencji dokonania naprawienia domniemanego naruszenia praw jednostki we własnym zakresie, w ramach danego systemu prawnego. Dlatego też Trybunał przy badaniu wyczerpania środków krajowych odwołuje się nie tylko do ustalenia jakie środki pokrzywdzonemu przysługiwały, ale również ocenia czy powyższe środki umożliwiały rzeczywiste dochodzenie roszczeń (orzeczenie Akdivar i inni v. Turcja z dnia 16.09.1996r.). Zgodnie ze stanowiskiem przedstawionym przez Komisję w Sprawie Greckiej z 5 listopada 1969 r. w pewnych szczególnych okolicznościach można zwolnić pokrzywdzonego z obowiązku pełnego wykorzystania środków krajowych. Ma to miejsce w sytuacji, gdy zostanie wykazane istnienie takiej praktyki administracyjnej, tolerowanej przez władze krajowe, polegającej na działaniach sprzecznych z Konwencją, która powoduje, że procedury prawne stają się bezużyteczne.

b.2. Wniesienie sprawy w terminie przewidzianym przez EKPC

Na podstawie art. 35 ust. 1 Konwencji Trybunał rozpatruje sprawy, które zostały wniesione przed upływem sześciu miesięcy od daty podjęcia decyzji ostatecznej przez organ krajowy. Ratio legis dla wprowadzenia powyższego zapisu stanowi zasada pewności prawnej, która wymaga, aby decyzje organów administracyjnych i sądowych nie mogły być podważane w dowolnie długim okresie czasu. Przyjmuje się, że bieg sześciomiesięcznego terminu rozpoczyna się z chwilą ustnego i publicznego ogłoszenia ostatecznej decyzji krajowej, a w braku ogłoszenia, od zawiadomienia skarżącego. W przypadku gdy do wniesienia skargi konieczne jest zapoznanie się z uzasadnieniem wyroku, powyższy termin biegnie od momentu doręczenia uzasadnienia (decyzja P. v. Szwajcaria z 13.03.1984 r.)

b.3. Inne podstawy odrzucenia skargi jako niedopuszczalnej

Zgodnie z art. 35 ust.2 EKPC Trybunał nie rozpatruje skargi, która jest anonimowa jak również skargi, która jest co do istoty identyczna ze sprawą już rozpatrzoną przez Trybunał, lub ze sprawą która poddana została innej międzynarodowej procedurze dochodzenia lub rozstrzygnięcia, i jeśli skarga nie zawiera nowych, istotnych informacji.

Ponadto zgodnie z art. 35 ust.3 skargę należy odrzucić jeśli okaże się, że jest oczywiście niezasadna, nie daje pogodzić się z postanowieniami Konwencji lub stanowi nadużycie prawa do skargi. Może to nastąpić np. z powodu błędnej interpretacji przepisów Konwencji, postawienia władzom całkowicie nieuzasadnionych zarzutów, braku lub niewystarczających dowodów na poparcie zarzucanych faktów.

Skargi wnoszone do Trybunału muszą dotyczyć pogwałcenia praw człowieka wyraźnie chronionych przez Europejską Konwencją Praw Człowieka i Protokoły dodatkowe. W przypadku wniesienia skargi wykraczającej poza taki katalog Trybunał jest zmuszony do odrzucenia ratione materiae skargi.

Podobnie w przypadku, gdy skarga jest skierowana przeciwko podmiotowi prywatnemu lub organizacjom nie mającym charakteru władz publicznych, Trybunał zmuszony jest ja odrzucić ratione personae. W decyzji w sprawie M&Co v. Niemcy z dnia 9 lutego 1990 r. Komisja Praw Człowieka stwierdziła, że nie jest właściwa do zajmowania się postępowaniem przed organami Wspólnot Europejskich i decyzjami przez nie podejmowanymi, ponieważ Wspólnoty nie są stroną Konwencji.

Podstawowa zasadą Konwencji jest również reguła, że skargi mogą dotyczyć jedynie zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia w życie Konwencji w stosunku do danego państwa (ratione temporis). Nawet w wypadku naruszenia mającego charakter ciągły, które rozpoczęło się przed ratyfikacją Konwencji, wydarzenia je poprzedzające są brane pod uwagę wyłącznie jako materiał do oceny postawionych w skardze zarzutów w zakresie, w jakim odnoszą się do naruszenia po tej dacie.

c) Wywłaszczenia w świetle zasady ochrony własności ustanowionej art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji

c.1. Zasada ochrony własności w art. 1 Protokołu nr 1

Umieszczenie zasady ochrony własności w EKPC od początku budziło wiele kontrowersji, w szczególności dotyczących kwestii odszkodowań za wywłaszczenie dokonane w drodze nacjonalizacji. Ostatecznie prawo ochrony własności zostało uregulowane w Protokole Dodatkowym przyjętym 20 marca 1952 r. (Protokół nr 1).

Zgodnie z art. 1 Protokołu „każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez prawo oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego.

Powyższe postanowienia nie będą jednak w żadnym stopniu naruszać prawa państwa do stosowania takiego prawa, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczenia podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.”

Cel wprowadzenia art. 1 Protokołu nr 1 został wyjaśniony przez Trybunał w orzeczeniu Marckx v. Belgia z dnia 13 czerwca 1979 r. Trybunał uznał, iż uznanie prawa do poszanowania własności gwarantuje w istocie prawo własności. Jednocześnie Trybunał stwierdził, że „pojęcie poszanowania „swego” mienia oznacza ochronę istniejącego posiadania i nie gwarantuje prawa do nabycia własności czy to w drodze dziedziczenia, czy też swobodnego dysponowania mieniem”. 

W doktrynie przyjmuje się, że powyższy artykuł zawiera trzy odrębne zasady. Zdanie pierwsze pierwszego akapitu ustanawia zasadę poszanowania mienia. Zdanie drugie wprowadza możliwość pozbawienia mienia pod pewnymi warunkami. W akapicie drugim wprowadza się trzecią zasadę, która stanowi, że państwa są uprawnione do uregulowania sposobu korzystania z mienia zgodnie z interesem powszechnym, w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych. W orzeczeniach Trybunału ukształtował się pogląd, iż zasady dotyczące konkretnych sposobów ingerencji w prawo poszanowania mienia należy interpretować z uwzględnieniem zasady pierwszej – poszanowania mienia, która ma charakter ogólny (orzeczenie Sporrong i Lönnorth v. Szwecja z 23.09.1982; orzeczenie Holy Monasteries v. Grecja z 9.12.1994).

Artykuł 1 Protokołu nr 1 nie wprowadza gwarancji w postaci prawa do pełnego odszkodowania w każdych okolicznościach, jeśli uprawnione cele związane z interesem publicznym, takie jak reforma gospodarcza lub dążenie do większej sprawiedliwości społecznej wymagają wypłaty poniżej pełnej wartości rynkowej (orzeczenie James i inni v. Wielka Brytania z 21.02.1986; Lithgow i inni v. Wielka Brytania z 8.07.1986; Holy Monasteries v. Grecja z 9.12.1994).

c.2. Możliwość wniesienia skargi w świetle ratione temporis

Zgodnie z podstawową zasadą EKPC skarga wnoszona do Trybunału może dotyczyć tylko zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia w życie Konwencji w stosunku do danego państwa. W przypadku Polski kompetencja Trybunału do badania skarg składanych przez osoby fizyczne, organizacje pozarządowe oraz grupy osób może dotyczyć jedynie skarg na akty prawne, decyzje bądź zdarzenia, które wystąpiły po 30 kwietnia 1993 r.

Trybunał w orzeczeniu Potocka i inni v. Polska z dnia 13 września 2001 r. uznał, iż badanie aktów prawnych i procedury administracyjnej, które obowiązywały przed datą uznania przez Polskę jurysdykcji Trybunału jest wyłączone ratione temporis z kompetencji Trybunału. W powyższej sprawie Trybunał uznał swoją niewłaściwość do badania kwestii nierozpoznania wniosku skarżącego z 1947 r. o przyznanie prawa do użytkowania wieczystego gruntu na terenie Warszawy, jak i braku możliwości sądowej kontroli działań administracyjnych przed wejściem w

życie ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o Naczelnym SądzieAdministracyjnym.

Podobnie w orzeczeniu z dnia 6 marca 2003 r. w sprawie Jasiuniene v.  Litwa Trybunał uznał, że nie ma kompetencji ratione temporis do badania kwestii zgodności z Protokołem nr 1 do Konwencji działań nacjonalizacyjnych dokonanych przez władze radzieckie w latach sześćdziesiątych XX wieku. Trybunał stwierdził wyraźnie, iż nie jest władny rozstrzygać w sprawach dotyczących zdarzeń, które nastąpiły przed dniem 20 czerwca 1995 r., tj. datą wejścia w życie Konwencji w stosunku do Litwy oraz przed dniem 24 maja 1994 r., tj. datą wejścia Protokołu nr 1 w stosunku do Litwy.

W pracach przedstawicieli Doktryny Wypędzonych prezentowany jest pogląd, wedle którego skargi osób narodowości niemieckiej wywłaszczonych po II wojnie światowej na terenach Polski i Czechosłowacji są ratione temporis dopuszczalne. Dla poparcia tego stanowiska cytowane jest orzeczenie Trybunału z dnia 18 czerwca 1996 r. w sprawie Loizidou v. Turcja. W orzeczeniu tym Trybunał uznał swoją właściwość sprawie skargi obywatelki cypryjskiej przeciwko Turcji o naruszenie prawa do poszanowania własności, które to naruszenia miało charakter trwały i rozpoczęło się przed dniem uznania przez Turcje jurysdykcji Trybunału, tj. 22 stycznia 1990 r.

Należy zauważyć, iż orzeczenie Trybunału w powyższej sprawie dotyczyło bardzo specyficznego stanu faktycznego, a mianowicie sytuacji w której Trybunał uznał odpowiedzialność państwa tureckiego za działania dokonywane przez organy nie uznawanej Republiki Turków Cypryjskich.

Podstawą do wydania orzeczenia uznającego odpowiedzialność Turcji za naruszenie art. 1 Protokołu nr 1 było stwierdzenie przez Trybunał, iż skarżąca nie utraciła w żaden sposób swojego tytułu do nieruchomości pozostawionej na terenie Republiki Turków Cypryjskich. Trybunał stwierdził, iż pozbawienie prawa do korzystania z własności nie nastąpiło na podstawie ważnej decyzji wywłaszczeniowej, a skarżąca została jedynie pozbawiona faktycznej możliwości korzystania ze swej własności. Zdaniem Trybunału powoływany przez Turcję art. 159 Konstytucji Republiki Turków Cypryjskich z 1985 r., który przewidywał przejęcie majątków opuszczonych, znajdujących się na terenie Republiki Turków Cypryjskich prze władze tejże republiki nie może stanowić podstawy do wywłaszczenia i świetle obowiązujących zasad prawa międzynarodowego nie może być uznany jako akt prawny wywołujący jakiekolwiek skutki prawne. Trybunał w swojej argumentacji odwołał się również do aktów wydanych przez organizacje międzynarodowe, które potwierdziły nienaruszalność terytorialną Cypru i uznały działania władz Republiki Turków Cypryjskich za nielegalne, m.in.:

·        Rezolucja Rady Bezpieczeństwa Nr 541 z 1983 r.;

·        Rezolucja Rady Bezpieczeństwa Nr 550 z 1984 r.;

·        Oświadczenie Wspólnot Europejskich z dnia 16 listopada 1983;

c.3. Zasada niedyskryminacji w świetle Protokołu nr 1

Zgodnie z zasadą niedyskryminacji ustanowioną w art. 14 Konwencji „korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”.

W świetle dotychczasowego orzecznictwa Trybunału, art. 14 nie ma niezależnego bytu i nie może być wyłączną podstawą do wniesienia skargi. Stanowi on niejako uzupełnienie ochrony innych praw przewidzianych w Konwencji. Dlatego też zastosowanie art. 14 w związku z art. 1 Protokołu nr 1 wymagałoby uprzedniego stwierdzenia, że naruszenie zasady niedyskryminacji miało związek z naruszeniem prawa do poszanowania własności. W orzeczeniu w sprawie Książę Hans-Adam II Lichtenstein v. Niemcy z dnia 12 czerwca 2001 r. Trybunał stwierdził, iż powoływane przez skarżącego naruszenie zasady niedyskryminacji polegające na przyznaniu przez ustawodawstwo niemieckie (Gesetz zur Abgeltung von Reparations-, Restitutions-, Zerstörung-, und Rückerstattungsschäden – Reparationsschädensgesetz z dnia 12.02.1969 r.) prawa obywatelom niemieckim do otrzymania odszkodowania za mienie utracone w wyniku działań wojennych i reparacji, podczas gdy prawa takiego nie przyznano obywatelom innych państw, mimo iż ich mienie zostało przejęte na poczet reparacji jako mienie niemieckie nie może być uznane za naruszenie Konwencji, ponieważ Trybunał nie stwierdził naruszenia prawa własności chronionego przez Protokół nr 1. W cytowanej sprawie Trybunał stwierdził ponadto, że oczekiwanie na uznanie dalszego istnienia dawnego prawa własności, które to prawo od długie okresu czasu nie mogło być wykonywane nie może być uznane za „posiadanie” w świetle art. Protokołu nr 1. Trybunał uznał, iż powyższe oczekiwanie w świetle ustalonego orzecznictwa organów Konwencji nie mieści się w pojęciu „posiadania”, które to posiadanie może być bądź „rzeczywistym posiadaniem” lub prawem majątkowym, bądź roszczeniem w stosunku do którego skarżący może rościć sobie przynajmniej posiadanie „uprawnionej ekspektatywy” realizacji prawa własności.

W orzeczeniu w sprawie Książę Hans-Adam II Lichtenstein v. Niemcy Trybunał uznał również za zgodne z postanowieniami Konwencji postępowanie sądów niemieckich, które wyłączyły możliwość dochodzenia roszczeń o zwrot majątku przejętego przez władze czechosłowackie na podstawie Dekretów Benesza w oparciu o rozdział 6 art. 3 § 3 Traktatu z 26 maja 1952 r. o ostatecznym uregulowaniu spraw wynikających z wojny i okupacji zawartym pomiędzy Republiką Federalną Niemiec a Francją, Stanami Zjednoczonymi oraz Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

3. Możliwość dochodzenia roszczeń majątkowych przed Komitetem Praw Człowieka ONZ

a) Wprowadzenie nt. właściwości Komitetu Praw Człowieka

Podstawowym aktem prawnym regulującym ochronę praw obywatelskich w systemie Organizacji Narodów Zjednoczonych stanowi Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. Poszczególne postanowienia MPPOP zawierają katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich, których przestrzeganie i ochrona są zgodnie za art. 2 Paktu obowiązkiem każdego państwa strony. W stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej MPPOP wszedł w życie z dniem 18 czerwca 1977 r. Na podstawie art. 28 Paktu powołano Komitet Praw Człowieka, którego zadaniem było badanie sprawozdań państw stron Paktu na temat środków przedsięwziętych przez nie w celu realizacji praw uznanych w pakcie oraz postępu dokonanego w dziedzinie korzystania z tych praw.

Na podstawie Protokołu Fakultatywnego do MPPOP z dnia 16 grudnia 1966 r. wprowadzono możliwość przyjmowania i rozpatrywanie przez Komitet zawiadomień pochodzących od jednostek podległych jurysdykcji państwa strony Protokołu twierdzących, iż stały się ofiarami naruszenia przez to państwo stronę któregokolwiek z praw wymienionych w Pakcie.

Warunkiem przyjęcia zawiadomienia przez Komitet jest stwierdzenie, że osoba składająca zawiadomienie wykorzystała wszystkie dostępne wewnątrzkrajowe środki zaradcze oraz że ta sama sprawa nie jest już rozpatrywana zgodnie z inną procedurą międzynarodowych badań lub rozstrzygania sporów. W stosunku do Rzeczpospolitej Polskiej protokół Fakultatywny do MPPOP wszedł w życie z dniem 7 lutego 1992 r.

b) Wywłaszczenia w świetle zasady niedyskryminacji z art. 26 MPPOP

Zgodnie z wyrażoną w art. 26 MPPPIO zasadą niedyskryminacji „wszyscy są równi wobec prawa i są uprawnieni bez żadnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej. Jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powinna być ustawowo zakazana oraz powinna być zagwarantowana przez ustawę równa dla wszystkich, skuteczna ochrona przed dyskryminacją z takich względów jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności”.

Należy zauważyć, iż w przeciwieństwie do zasady niedyskryminacji sformułowanej w art. 14 EKPC, zasada z art. 26 MPPOP ma charakter nieakcesoryjny i może stanowić bezpośrednią podstawę do występowania z zawiadomieniem do Komitetu Praw Człowieka.

Należy zauważyć, iż w chwili obecnej występowanie przez osoby narodowości niemieckiej wywłaszczone po II wojnie światowej przed Komitetem Praw Człowieka z uwagi na ratione temporis nie jest dopuszczalne, gdyż działania związane z wywłaszczeniem i przesiedleniami ludności niemieckiej nastąpiło przed wejściem w życie MPPPIO.

W swojej dotychczasowej działalności Komitet Praw Człowieka rozpatrywał sprawy wniesione przeciwko Republice Czeskiej w związku z postanowieniami czeskich ustaw reprywatyzacyjnych (sprawy Simunek v. Czechy - Komunikat nr 516/1993; Adam v. Czechy - Komunikat 586/1994; Des Fours v. Czechy - Komunikat nr 747/1997; Brok v. Czechy - Komunikat nr 774/1997, Fábryková v. Czechy - Komunikat nr 765/1997).

W sprawie Blazek i in. v. Czechy (Komunikat 857/1999) Komitet podobnie jak w wyżej cytowanych stwierdził naruszenie zasady niedyskryminacji i uznał, iż Państwo Czeskie jest zobowiązane zgodnie z art. 2 par. 3 (a) Paktu do zapewnienia poszkodowanym odpowiednich środków ochrony prawnej, włączając w to umożliwienie złożenia nowego wniosku o zwrot własności bądź przyznanie odszkodowania.

Należy jednakże zauważyć, iż mechanizm kontroli przestrzegania praw obywatelskich i politycznych przewidziany w MPPOP nie przewiduje, w przeciwieństwie do EKPC, możliwości przyznania skarżącym żadnego odszkodowania lub zadośćuczynienia. Z uwagi na brak praktycznych możliwości wyegzekwowania opinii zawartych w decyzjach Komitetu strona czeska nie zastosowała się do zaleceń wydanych w wyżej cytowanych sprawach, a Trybunał Konstytucyjny Republiki Czeskiej uznał przepisy ustaw reprywatyzacyjnych wprowadzające wymóg posiadania obywatelstwa za zgodny z czeską Konstytucją. Powyższy stan rzeczy znalazł

odzwierciedlenie w Raporcie Rocznym Komitetu Praw Człowieka z dnia 26 października 2001 r., w którym Komitet wyraził swoje zaniepokojenie i głęboka troskę z powodu niewprowadzenia przez państwo czeskie odpowiednich procedur służących realizacji opinii Komitetu wydanych w

oparciu o Protokół Fakultatywny.

4. Możliwość dochodzenia roszczeń majątkowych przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości

a) Wprowadzenie w procedurę ETS

Generalna klauzula art. 295 Traktatu o Ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej (TWE), że „niniejszy traktat nie przesądza w niczym zasad prawa własności w Państwach Członkowskich” stanowi dość istotną zaporę i zarazem ochronę przed dochodzeniem roszczeń majątkowych Wypędzonych przed sądami unijnymi, jako że Wspólnota Europejska nie ma kompetencji do wkraczania w wyłączne kompetencje państwa członkowskich w tej konkretnej dziedzinie. Ponadto trudno byłoby Wspólnocie interweniować w normę polską w momencie przystąpienia państwa do Unii Europejskiej, tzn. w porządek krajowy w celu wymuszenia określonych zmian, ponieważ mogłoby to doprowadzić do destabilizacji porządku prawnego nowoprzyjętego państwa członkowskiego oraz innych państw członkowskich.

Nie oznacza to jednak wyłączenia w przyszłości problemów na tle odmiennego traktowania prawa do własności majątku na ZO w polskim i niemieckim systemach ochrony własności ze względu na fakt różnego stanowiska obydwu państw wobec statusu ZO w okresie 1945 – 1990.

Prawa własności Niemców na byłych niemieckich obszarach wschodnich są w dalszym ciągu wg doktryny niemieckiej chronione przez własny porządek prawny i unijno-wspólnotowy, przejęcie zaś własności majątku niemieckiego na tych ziemiach przez Polskę do chwili uzyskania przez RP członkostwa jest chronione jedynie przez konstytucje RP (art. 20), zaś po przystąpieniu do UE jest także chronione przez prawo wspólnotowe.

W tej sytuacji można przewidywać, że konflikt jest już wstępnie zaprogramowany tym bardziej, że Traktat Amsterdamski zagwarantował wzmocnienie ochrony prawa własności przez jego przejęcie wraz z grupą praw podstawowych pod ochronę ETS. W tej sytuacji skuteczność wspomnianej w art. 295 TWE zasady zostaje osłabiona w zderzeniu z art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), który jako norma o charakterze interpretacyjnym mógłby w tym przypadku znaleźć zastosowanie.

Sam fakt kolizji norm prawa krajowego państw członkowskich wobec siebie nie oznacza jeszcze możliwości jego ujawnienia i postawienia pod osąd instytucji unijnych, jeśli nie będzie można tego konfliktu podporządkować określonej i zarazem dopuszczalnej procedurze w tym przypadku sądowej, przy pomocy której określony nią podmiot będzie mógł wszcząć postępowanie przed właściwym sądem unijnym. Rzeczpospolita Polska jako członek UE podlega jurysdykcji sądów wspólnotowych: Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) i Sądu Pierwszej Instancji (SPI). W ramach właściwości sądownictwa wspólnotowego ochrona prawa własności, w szczególności jego naruszenia przez państwo członkowskie może być przedmiotem dwóch rodzajów postępowań:

·        skargowego o naruszenie przez państwo członkowskie zasad zawartych w art. 6 ust. 1 TUE odpowiednio do art. 226 i 227 TWE;

·        bezspornego w trybie zapytania prejudycjalnego na podstawie art. 234 TWE w szczególności, gdy pytanie prawne jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżalności wg prawa wewnętrznego.

b) Postępowanie skargowe o naruszenie przez państwo członkowskie zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności oraz państwa prawnego

Postępowanie skargowe o naruszenie przez państwo członkowskie art. 6 ust. 1 TUE dotyczy prawa pierwotnego, wtórnego, umowy z państwem trzecim lub zobowiązania wynikającego z zasad prawnych rozwiniętych przez ETS, jeśli naruszenie jest spowodowane przez państwo członkowskie bezpośrednio, lub pośrednio przez działanie jego organu. Postępowanie ma funkcję represyjną i porządkową, ponieważ ma ono zapobiec kontynuowaniu przez państwa członkowskie postępowania niezgodnego z Traktatami, zarazem jednak to postępowanie nie jest wymierzone przeciwko takim naruszeniom, które spowodowały stan nieodwracalny.

Stroną legitymowaną do złożenia skargi są w myśl, art. art. 226 i 227 TWE, Komisja i państwa członkowskie. W omawianym w opinii kontekście szczególne znaczenie jako podmiot ma Komisja, kiedy wszczyna postępowanie przed ETS na podstawie skarg poszczególnych obywateli, jeśli uzna je za uzasadnione. Ich zasadność Komisja Europejska bada z urzędu. W ten sposób, co ważne w określonych okolicznościach, powstaje przestrzeń do składania wniosków również przez osoby prawa prywatnego.

Skarga może być złożona przeciwko jakiemukolwiek działaniu lub praktykom państwa członkowskiego, tzn. nie tylko przeciw ustawie, lecz także decyzjom administracyjnym lub zaniedbaniom wykonania przez państwo członkowskie określonego obowiązku.

Komisja suwerennie decyduje czy rozpocznie formalne postępowanie, czy przekaż sprawę do ETS. W przypadku gdy Komisja uzna skargę za zasadną, nawiązuje kontakt z państwem członkowskim w celu skłonienia go do naprawienia istniejącego stanu. W ten sposób Komisja wszczyna postępowanie wstępne dwustopniowe. Przy pierwszym stopniu Komisja w sposób nieformalny zwraca uwagę państwu członkowskiemu na naruszenie Traktatu. Jeśli państwo członkowskie odmawia naprawienia istniejącego naruszenia lub do niego nie dochodzi, Komisja podejmuje decyzje w sprawie, która oznacza wszczęcie drugiego etapu postępowania wstępnego,

w ramach którego Komisja wysyła list upominawczy do państwa członkowskiego wraz z terminem do usunięcia niezgodnego z prawem działania. Jeśli termin upłynie bez pozytywnej reakcji państwa, Komisja nabywa uprawnienia do przekazania sprawy do ETS, stając się powodem w sprawie, który przed Trybunałem musi udowodnić interes prawny skargi.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości po uznaniu skargi za uzasadnioną od strony formalnej, a musi z niej wyraźnie wynikać, że państwo członkowskie dopuściło się działania sprzecznego z Traktatem, wydaje orzeczenie, w którym albo oddala skargę lub stwierdza naruszenie Traktatu. ETS nie ma przy tym uprawnienia do uchylenia aktu prawnego państwa członkowskiego, jego zmiany lub nałożenia zobowiązania na państwo członkowskie. Trybunał wypowiada się jedynie jak usunąć stan niezgodny z prawem. Wybór środków i sposobów usunięcia naruszenia Traktatu zależy od decyzji państwa członkowskiego. Orzeczenie w określonych przypadkach może mieć charakter uzasadnienia złożenia pozwu o naprawienie szkody, którego późniejsze rozstrzygnięcie jest sprawą sądu krajowego. W przypadku, gdy Państwo nie podejmuje kroków w celu wykonania orzeczenia ETS może nałożyć na nie ryczałt lub określona karę pieniężną (art. 228 TWE). Należy przy tym podkreślić, że w przypadku naruszenia art. 6 TUE, zostało wprowadzone przez Traktat Amsterdamski nowe instrumentarium sankcji (art. 7 TUE) począwszy od zawieszenia prawa głosu w Radzie UE po zawieszenie realizacji określonych uprawnień państw członkowskich. Do chwili obecnej art. 7 TUE nie był stosowany.

c) Postępowanie prejudycjalne

Podstawy postępowania prejudycjalnego są przedstawione w art. 234 TWE. Jego istota polega na wyłączeniu konkretnego, cząstkowego problemu z zakresu prawa europejskiego spod oceny sądu krajowego, od którego zależy orzeczenie w tym zakresie i przekazanie go do rozstrzygnięcia przez ETS. Trybunał na zapytanie wstępne odpowiada w drodze wydania orzeczenia, które po przekazaniu sądowi krajowemu jest wiążące w dalszym toku postępowania przy wydawaniu wyroku.

Zgodnie z art. 234 TWE przedmiotem pytania prejudycjalnego może być wykładnia traktatów założycielskich, traktatów akcesyjnych łącznie ze wszystkimi towarzyszącymi im dokumentami, wykładnia prawa wtórnego, wykładnia statutów instytucji tworzonych na mocy aktów Rady UE, a także normy międzynarodowego prawa publicznego, włączając w to umowy międzynarodowe zwarte przez państwa członkowskie, których przedmiot podlega pod kompetencję zarówno Wspólnot jak i Unii Europejskiej oraz umowy mieszane, których stroną oprócz WE są także państwa członkowskie.

Należy przy tym jednak zwrócić uwagę, że Trybunałowi nie przysługuje prawo wykładni ani stosowania prawa krajowego państw członkowskich. Nie ma on także uprawnień do badania umów bilateralnych między państwami członkowskimi.

Sąd krajowy ma prawo zwracania się z zapytaniem wstępnym do ETS jeśli spełnione są warunki wymienione w art. 234 ust. 2 i 3 TWE, tzn.:

·        spełniony jest warunek konieczności, tj. jeśli od decyzji ETS w postępowaniu prejudycjalnym zależy decyzja merytoryczna sądu krajowego. Oznacza to, że w chwili złożenia zapytania wstępnego sąd krajowy wyjaśnił charakter czynu i jego prawną substancję,

·        jest spełniony warunek końca drogi procesowej, tzn. jeśli postępowanie toczy się przed sądem krajowym, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego. W takim przypadku sąd krajowy ma nie tylko prawo ale i obowiązek złożenia zapytania jeśli od niego zależy decyzja merytoryczna. Oznacza to, że sąd krajowy będący ostatnią instancją w danym rodzaju postępowania w przypadku podniesienia przed takim sądem pytania o:

a)      wykładnię Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską,

b)      ważność i wykładnię aktów przyjętych przez instytucje Wspólnoty i Europejski Bank Centralny,

c)      wykładnię statutów utworzonych aktem Rady, gdy te statuty to przewidują, zobowiązany jest wnieść sprawę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Forma decyzji sądu krajowego (wyrok czy postanowienie) o zapytaniu wstępnym zależy od systemów prawnych państw członkowskich. W sprawie pytania prejudycjalnego ETS wydaje orzeczenie, które ma skutki prawomocnej decyzji, czyli jest prawnie wiążące nie tylko dla sądu pytającego lecz także dla wszystkich sądów, które w danym przypadku orzekają. Oznacza to w praktyce zastosowanie zasady res iudicata do zapytań wstępnych, tzn. brak możliwości występowania jakiemukolwiek innemu sądowi krajowemu z wnioskiem do ETS o orzeczenie w sprawie prejudycjalnej przy identycznych znamionach czynu.

Część IV Przewłaszczenie niemieckiej własności po II wojnie światowej w świetle praktyki międzynarodowej

1. Podstawy prawne przewłaszczenia przez państwa zachodnie własności niemieckiej po II wojnie światowej

Alianci w sposób szczególny potraktowali majątek niemiecki za granicą. Uznali go bowiem za przedmiot reparacji. Z prawnego punktu widzenia kwestia ta jest zróżnicowana w zależności od tego, gdzie znajdował się ten majątek. Roszczenia państw zwycięskich zrealizowane zostały przez jednostronne działania władz okupacyjnych do zniesienia okupacji w strefie zachodniej w roku 1955 oraz do momentu zrzeczenia się przez ZSRR i Polskę roszczeń w strefie wschodniej w roku 1953. Drugim etapem działań roszczeniowych było stopniowe zawieranie traktatów z RFN. Dotyczyły one następujących płaszczyzn: reparacji z majątku niemieckiego znajdującego się na terenie Niemiec i terytoriach państw sprzymierzonych z III Rzeszą, reparacji z majątku znajdującego się na terytorium Narodów Zjednoczonych oraz reparacji z majątku niemieckiego leżącego na terytorium państw neutralnych.

Podstawą formalną powoływaną przez aliantów, a znajdującą ich zdaniem uzasadnienie dla działań przeprowadzanych w okresie do roku 1955, była bezwarunkowa kapitulacja i całkowite zlikwidowanie władzy państwowej w III Rzeszy, a tym samym brak partnera do rokowań po stronie niemieckiej. Ten rodzaj uzasadnienia jest w doktrynie krytykowany z punktu widzenia legalności.

Koncepcja reparacji niemieckich po II wojnie światowej została uwarunkowana niedobrymi doświadczeniami po I wojnie światowej, kiedy to na mocy Traktatu Wersalskiego Niemcy zobligowani byli do spłat z bieżącej produkcji i mieli w tej mierze ogromne kłopoty. Dlatego też, biorąc również pod uwagę rozmiar szkód wyrządzonych przez Niemcy w wojnie totalnej, alianci wyszli z założenia, że bezpieczniejsze będzie odszkodowanie w formie świadczeń rzeczowych. I tak już na konferencji jałtańskiej uzgodniono w rozdziale V Protokołu szczegóły dotyczące reparacji. Punktem wyjścia było ustalenie obowiązku odszkodowania za szkody poniesione przez Narody Zjednoczone w wyniku działania Niemiec przez świadczenia rzeczowe. Przyjęto trzy formy reparacji:

·        konfiskata majątku narodowego Niemiec w okresie 2 lat od zakończenia wojny (wyposażenie fabryk, maszyny produkcyjne, statki, aktywa firm itd.);

·        całoroczne dostawy towarów z bieżącej produkcji w tym okresie;

·        wykorzystanie pracy niemieckiej.

Jako punkt wyjścia określono kwotę 20 mld dolarów jako sumę reparacji niemieckich, z czego połowa miała przypaść ZSRR.

Projekt ten został dopracowany podczas konferencji w Poczdamie. Uzgodniono, że roszczenia reparacyjne ZSRR (który zobowiązywał się ze swej części do wypłacenia Polsce przypadającej na nią części), USA, Wielkiej Brytanii i innych krajów posiadających roszczenia o reparacje wojenne, powinny zostać zaspokojone z majątku znajdującego się na terenie stref okupacyjnych i z niemieckich majątków zagranicznych. W wyniku wzajemnych rezygnacji pomiędzy zwycięzcami majątek w Bułgarii, Finlandii, Węgrzech, Austrii i Rumunii przydzielono ZSRR, a majątek z innych krajów miał być podzielony pomiędzy inne kraje wnoszące roszczenia.

W Porozumieniu z dnia 16.08.1945 r. o wynagrodzeniu szkód finansowych wyrządzonych przez okupację niemiecką, ZSRR zrezygnował na rzecz Polski ze wszystkich roszczeń do niemieckiego majątku znajdującego się na terytorium Polski, włącznie z tą częścią terytorium Niemiec, która została przejęta przez Polskę.

W wykonaniu Wspólnych Deklaracji aliantów z Poczdamu Rada Kontroli Niemiec wydała w dniu 20.09.1945 r. Proklamację nr 2, zgodnie z którą objęto kontrolą aliancką cały majątek, prawa i interesy za granicą należące do wszystkich osób mieszkających w Niemczech lub czynnych tam zawodowo, bez uwzględnienia ich obywatelstwa. Norma 19a zamieszczona w rozdziale VI przewidywała obowiązek współdziałania władz niemieckich w procesie reparacji i restytucji mienia.

Uzupełnieniem programu aliantów było przyjęcie przez Radę Kontroli Niemiec w dniu 30.10.1945 r. ustawy nr 5, na mocy której stworzono Komisję ds. Majątku Niemieckiego za Granicą i przekazano na nią całe prawa przysługujące do majątków niemieckich położonych w państwach neutralnych. Uzasadnieniem takiego zapisu było powołane w preambule ustawy działanie w celu wspierania pokoju światowego i ogólnego bezpieczeństwa przez likwidację niemieckiego potencjału wojennego.

Głównym i zarazem groźnym zarzutem w stosunku do wywłaszczenia tego rodzaju własności jest uznanie naruszenia zwyczaju międzynarodowego, zgodnie z którym akty wywłaszczeniowe nie mają charakteru eksterytorialnego. W DW dominuje dodatkowo stanowisko, zgodnie z którym przesłanki nabycia i utraty własności (jako instytucji prawa cywilnego a nie międzynarodowego) regulowane są przez prawo państwa położenia nieruchomości, względnie innych przedmiotów, co do których przysługuje prawo własności. Zgodnie z tym rozumowaniem żaden obywatel Niemiec nie mógł utracić praw majątkowych skutecznie za granicą na podstawie Ustawy nr 5 Sojuszniczej Rady Kontroli w Niemczech.

Chcąc legitymizować skutki Ustawy nr 5 alianci zawarli z państwami neutralnymi porozumienia o wywłaszczeniu Niemców, które zostały następnie wykonane przez ustawy krajowe. Takie rozwiązania znalazły się w traktatach pokojowych z Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią. Podkreślić wypada, że ani w traktatach ani w ustawach krajowych tych państw nie powołano Ustawy nr 5 jako podstawy prawnej. Uznano bowiem, że w przypadkach uregulowanych na podstawie traktatów, ustawie tej nie może być przypisany skutek prawny, ponieważ uregulowania traktatowe i ustawy wewnątrzkrajowe mają pierwszeństwo. Problem prawny pojawił się w przypadku podjęcia działań wywłaszczeniowych bezpośrednio na podstawie Ustawy nr 5, bez wydania aktów wewnętrznych. Dotyczy to państw Ameryki Południowej, Środkowej oraz Dalekiego Wschodu. Nie jest w tych przypadkach wyjaśniony wpływ powołanej ustawy na majątki niemieckie.

2. Postępowanie z majątkiem niemieckim w wybranych państwach alianckich

a) Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

Podstawy prawne dla działań podejmowanych przeciwko majątkom wrogów w Stanach Zjednoczonych wypracowane zostały jeszcze w trakcie I wojny światowej. Stanowił je Trading with the Enemy Act z 1917 r. oraz akty wykonawcze – Executive Orders prezydenta. I tak na podstawie Executive Order No. 8389 z 10.04.1940 r. prezydent USA zarządził blokadę wszystkich niemieckich majątków w Stanach Zjednoczonych. W dniu 14.06.1941 r. decyzja ta została rozszerzona na kraje europejskie, włącznie z Niemcami i Włochami. Zmiana charakteru działań wobec majątków niemieckich nastąpiła z momentem przystąpienia USA do wojny. W dniu 18.12.1941 r. Kongres uchwalił First War Powers Act, zgodnie z którym również majątki państw neutralnych mogły być przejęte oraz zbywane na rzecz USA. Tym samym zwrot w polityce gospodarki tymi majątkami polegał na ukierunkowaniu działań na osiągnięcie bezpośrednich korzyści.

Po zakończeniu wojny prezydent Truman wydał Executive Order No. 9567, na mocy którego zarządca majątków wroga został upoważniony do przewłaszczenia majątku prywatnego obywateli Niemiec i Japonii na rzecz państwa. Celem więc było wywłaszczenie osób prywatnych bez odszkodowania. Wówczas nasiliły się głosy prezentujące stanowisko, że dochód z likwidacji majątków przejętych powinien zostać użyty na zaspokojenie roszczeń odszkodowawczych samych Niemców. Ostatecznie w 1948 r. Kongres przyjął ustawę, mocą której zakazano zwrotu własności japońskiej i niemieckiej poprzednim właścicielom, jak też odcięto możliwość odszkodowań. Uzupełnieniem była ustawa, na podstawie której dochody z przejętego majątku niemieckiego wydane miały zostać na pokrycie określonych szkód wojennych. W ten sposób w ciągu 6 lat zużytkowano na ten cel ok. 175 mln USD.

W latach pięćdziesiątych ponownie podjęto próbę powrotu do idei zwrotu wywłaszczonych majątków Niemcom. Uzasadnieniem był brak harmonii podjętych działań z wizerunkiem międzynarodowym USA. Dopiero jednak w dniu 22.10.1962 r. prezydent Kennedy podpisał ustawę o odszkodowaniach, zgodnie z którą uprawniono do odszkodowań mały krąg podmiotów.

b) Holandia

Podstawą działań wywłaszczeniowych w Holandii była królewska Uchwała z dnia 20.10.1944 r., na mocy której majątek niemiecki przechodził na własność państwa holenderskiego bez konieczności formalnego przejęcia posiadania i bez informowania osoby zainteresowanej. Definicja pojęcia majątku była na tyle szeroka, że objęła każde prawo o charakterze gospodarczym, w tym roszczenia niemieckich wierzycieli przeciwko holenderskim dłużnikom. Uchwała królewska w sprawie wywłaszczeń straciła moc 27.07.1951 r. W późniejszym okresie rozpoczął się stopniowy zwrot majątków niemieckich.

c) Wielka Brytania

W grudniu 1949 r. parlament angielski uchwalił Distribution of German Enemy Property Act, którego celem było umożliwienie ściągnięcia, spieniężenia i podziału niemieckiej własności na terenie Anglii między wierzycieli długów niemieckich (majątek niemiecki w Anglii szacowano na ok. 15 mln funtów, zaś długi na ok. 120 mln funtów). Powołany akt prawny obejmował w sensie przedmiotowym również majątki osób fizycznych obywatelstwa niemieckiego, które mieszkały w Niemczech bądź innym państwie z Niemcami związanym. Powyższy akt obejmował swoim zakresem terytorialnym całą Wielką Brytanię oraz kolonie angielskie i terytoria powiernicze.

W kontekście obowiązku spełnienia zobowiązań Rzeszy Niemieckiej wynikających z pożyczki Dowones’a i Young’a oraz pewnych zobowiązań austriackich, za które rząd III Rzeszy przejął odpowiedzialność, Distribution of German Enemy Property Act wykluczał możliwość podniesienia roszczeń z tytułu szkód wojennych, działań niedozwolonych oraz roszczeń z tytułu śmierci wskutek wojny.

d) Regulacje traktatowe państw zachodnich dotyczące reparacji (majątki osób fizycznych)

d.1. Umowa Paryska z 1946 r.

Zawarta w dniu 14.01.1946 r. Umowa Paryska statuowała porozumienie trzech mocarstw zachodnich (USA, Wielka Brytania, Francja) z pozostałymi 15 aliantami zachodnimi w sprawie reparacji niemieckich. Przydzielono każdemu państwu – stronie procentowy udział w reparacjach i określono zasady zaliczania na poczet reparacji już przejętego przez sygnatariuszy majątku. W tym celu Umowa ustanowiła dla każdego z państw obowiązek zatrzymania i rozdysponowania majątków niemieckich znajdujących się w ich władzy suwerennej. Umowa nie rozsądziła ostatecznie żadnych praw państw – sygnatariuszy odnośnie reparacji. Precyzowała ona w kategorii A grupę majątków prywatnych podlegających reparacji.

d.2. Traktat w sprawie regulacji kwestii wynikłych z wojny i okupacji

Stronami traktatu zawartego w dniu 26.05.1952 r. były trzy mocarstwa zachodnie: USA, Wielka Brytania i Francja oraz jako pełnoprawny partner – RFN (Traktat nosi nazwę potoczną Überleitungsvertrag). Problem reparacji nie został jednak bezpośrednio rozwiązany, kwestia spłat została zawieszona. Problem ten miał zostać rozwiązany w traktacie pokojowym między Niemcami a ich byłymi przeciwnikami lub wcześniej w drodze stosownych umów poświęconych sprawie reparacji. Mocą art. 2 traktatu nastąpiło zawieszenie stosowania Uchwały nr 5 Sojuszniczej Rady Kontroli w Niemczech. Znaczenie tego aktu polega na tym, że sygnatariusze potwierdzili konfiskaty przeprowadzone przez władze okupacyjne i jednocześnie wykluczyli możliwość dochodzenia roszczeń przez byłych właścicieli w drodze prawnej i w trybie opieki dyplomatycznej. RFN zobowiązała się do podjęcia działań na rzecz przyznania poprzednim właścicielom odszkodowania. Te przepisy traktatowe stały się źródłem nieporozumień, które polegały na różnym rozumienia pojęcia reparacji.

Działania aliantów nie zostały nigdy przez RFN (nawet w omawianym traktacie) uznane jako prawo i były przyjęte tylko pod przymusem. Również rezygnacja z dochodzenia roszczeń została oceniona przez RFN jako naruszenie prawa międzynarodowego. Jednocześnie „Überleitungsvertrag” dał możliwość Niemcom do prowadzenia rokowań z byłymi przeciwnikami w sprawie niemieckiego majątku zagranicznego, który nie został jeszcze przekazany, zlikwidowany, jak też w sprawie dochodów ze zlikwidowanych majątków, które nie zostały jeszcze rozdysponowane.

3. Świadczenia odszkodowawcze przyznane przez RFN Wypędzonym

W ramach zobowiązania państwa do podjęcia działań na rzecz wyrównania właścicielom, obywatelom Rzeszy Niemieckiej utraconych przez wojnę majątków przyjęto w RFN zbiór ustaw regulujących kwestię przyznania świadczeń odszkodowawczych obywatelom niemieckim poszkodowanym na skutek działań wojennych. W dniu 14 sierpnia 1952 r. przyjęto następujące akty prawne:

·        Ustawę o określeniu szkód z tytułu wypędzenia i z powodu wojny – tzw. Feststellungsgesetz (Gesetz über die Fesstellung von Vertreibungsschäden und Kriegsschäden, BGBl 1952, s. 153),

·        Ustawę oświadczeniu wyrównawczym – tzw. Lastenausgleichgesetz (Gesetz über den Lastenausgleich, BGBl 1952, s. 446),

·        Ustawę o oszczędnościach wypędzonych – tzw. Währungsausgleichgesetz (Gesetz über den Sparguthaben Vertriebener, BGBl. 1952, s. 547).

Podstawowym aktem prawnym, określającym istotę świadczenia wyrównawczego była Lastenausgleichgesetz (dalej „LAG”). Zgodnie z par. 1 LAG celem świadczeń przyznanych na mocy ustawy było wyrównanie sytuacji majątkowej między osobami, które nie zostały dotknięte przez wojnę, a dotkniętymi stratami wojennymi. Zasadniczo osobami uprawnionymi były osoby, które na dzień 31.12.1952 r. udowodniły swój stały pobyt na obszarze federalnym i Berlina Zachodniego. Dopiero na mocy poprawki z 1969 r. ustawą objęto osoby pochodzące z NRD. Lastenausgleichgesetz rozróżniała dwa podstawowe rodzaje świadczeń, tj. takie, do których jednostce przysługiwało roszczenie oraz takie, do których roszczenia nie przysługiwało.

Do pierwszej grupy należy zaliczyć odszkodowanie główne (Hauptentschädigung); rentę z tytułu szkód wojennych (Kriegsschädenrente), odszkodowanie z tytułu utraty sprzętów domowych (Hausrentenentschädigung), odszkodowanie za straty z tytułu reformy walutowej za oszczędności wypędzonych (Entschädigung im Währungsausgleich für Sparguthaber Vertriebener).

Do drugiej grupy należały pożyczki na budowę (Aufbaudarlehen); pomoc mieszkaniowa (Wohnraumhilfe); świadczenia z funduszu łagodzenia bezwzględności prawa (Lesitungen aus dem Härtenfonds); pozostałe środki wspierające (Förderungsmassnahmen) np. dla kształcenia młodocianych, zmiany kwalifikacji zawodowych, itp.

Wszystkie te świadczenia przewidują określone materialne stany faktyczne, które ustawa definiuje i wylicza. Świadczenia były wypłacane po stwierdzeniu określonych szkód z następujących tytułów: wypędzenia, z tytułu szkód wojennych, z tytułu szkód wschodnich, z tytułu utraty oszczędności.

Przy wypłacaniu odszkodowania głównego sumowano wszystkie powstałe szkody, tj. posiadane nieruchomości, zakłady produkcyjne, pola uprawne, inwentarz. Po zliczeniu całości strat poszkodowany przyporządkowany był do jednej z grup i na tej podstawie przyznawano mu stosowne odszkodowanie. Przy czym osoby, które poniosły straty o wartości do 800 RM (Reichsmark) otrzymywały odszkodowanie w pełnej wysokości. Osoby, które poniosły szkody o wartości powyżej 1 mln RM otrzymywały 50 tys. DM. W późniejszym okresie tabele aktualizowano z uwagi na inflację.

Renta z tytułu szkód wojennych wypłacana była w celu odszkodowania za szkody z tytułu wypędzenia, szkód materialnych poniesionych w związku z działaniami wojennymi, oraz szkód wschodnich. Wyróżniono dwie podstawowe formy tego świadczenia: pomoc alimentacyjna na utrzymanie się oraz renta odszkodowawcza.

Odszkodowanie z tytułu utraty sprzętów domowych przyznawane było na podstawie innej ustawy (Feststellungsgesetz). Odszkodowanie przysługiwało w przypadku straty przekraczającej 50% sprzętu. Wykluczone zostały straty powstałe poza obszarem obowiązywania Ustawy

Zasadniczej i Berlinem Zachodnim.

Świadczenia wyrównawcze były udzielane zasadniczo tylko bezpośrednio poszkodowanym, tzn. osobom bezpośrednio dotkniętym szkodą lub w przypadku śmierci takiej osoby przed 1 kwietnia 1952 r. określonemu ustawą kręgowi spadkobierców.

Podkreślić należy, iż zgodnie z przyjętym w preambule Lastenausgleichgesetz zastrzeżeniem, przyznanie i przyjęcie świadczeń nie oznacza rezygnacji podnoszenia roszczeń o zwrot pozostawionych przez wypędzonych majątków. Jak się podkreśla w niemieckiej literaturze, ani RFN, ani poszkodowani, przez przyznanie oraz przyjęcie świadczeń nie zrzekają się roszczeń o zwrot, a państwa wywłaszczające nie mogą odmówić zwrotu lub odszkodowania, powołując się na wewnątrzniemieckie świadczenia wyrównawcze. Przez zastrzeżenie zawarte w preambule ustawodawca nie przejął jednak gwarancji na spełnienie pielęgnowanych oczekiwań wypędzonych, przesiedleńców czy uciekinierów z NRD na zwrot majątków lub odszkodowanie.

Ponadto w art. 342 Lastenausgleichgesetz przewiduje możliwość wznowienia postępowania na niekorzyść poszkodowanego, z takim skutkiem, że wykluczone jest powołanie się na ochronę zaufania obywatela do organów państwa, jeżeli warunek do przyznania świadczenia wyrównawczego później odpadł. Dotyczy to sytuacji, w której w przyszłości nastąpią zmiany, które prowadzą do eliminacji lub złagodzenia szkody, tak że odpadną zarówno podstawy szkód jak i przyznanie świadczenia całkowicie lub częściowo. Przy tym jest obojętne na jakiej podstawie prawnej przyznane są świadczenia wyrównawcze i czy chodzi o odszkodowania pieniężne, przywrócenia stanu poprzedniego, świadczenia odszkodowawcze RFN czy innych państw lub osób fizycznych.

Wobec nacisków międzynarodowych i społecznych 12 lutego 1969 r. przyjęto ustawę w sprawie wyrównania szkód reparacyjnych, restytucyjnych wynikających ze zniszczenia oraz szkód z tytułu zwrotu – tzw. Raparationsschädengesetz (BGBl. I 1965, 105).

Raparationsschädengesetz dotyczy szkód powstałych w wyniku działań reparacyjnych, jak i doznanych z powodu zniszczenia i konfiskat, a przez tzw. Vertreibungsschäden, np. wywłaszczenia majątków prywatnych z polskich terenów Ziem Odzyskanych, należących do obywateli niemieckich.

Jako szkodę z tytułu reparacji ustawa określa szkodę, która powstała w związku z wydarzeniami i skutkami II wojny światowej, szczególnie w czasie okupacji Niemiec, w ten sposób, że odebrane zostały dobra gospodarcze znajdujące się na niemieckich terenach wschodnich znajdujących się obecnie pod obcą administracją lub poza terytorium Rzeszy, w szczególności przez ustawodawstwo nakierowane na przejęcie majątku wroga. Podmiotem działającym było obce państwo. Do tych szkód zaliczono także działania na terytorium Niemiec przeciwko majątkowi niemieckiemu, jeżeli ich celem było przeniesienie niemieckich dóbr gospodarczych do majątku obcego państwa. Jako szkoda z tytułu reparacji uznawana była także szkoda poniesiona przez wypędzonych z tytułu wywłaszczenia i przekazania ich majątku innym osobom.

W ramach świadczeń przyznawanych na mocy ustawy osoby poszkodowane mogły otrzymać odszkodowanie, rentę z tytułu szkód wojennych, pożyczki celowe i inne świadczenia. do osób uprawnionych zaliczono właścicieli i posiadaczy innych praw do majątku.

Ustawa wprowadziła podobna zasadę obliczania szkód jak Lastenausgleichgesetz. Na podstawie obliczonych szkód ustala się odszkodowanie. Podobnie jak w LAG utworzone są grupy szkód i

przynależność do nich skutkuje określonym odszkodowaniem. Im niższa grupa, tym większe procentowe pokrycie starty.

Ustawa reparacyjna – Raparationsschädengesetz – regulowała odszkodowania za straty majątkowe poniesione przez działania reparacyjne, restytucyjne aliantów lub likwidację niemieckiego potencjału gospodarczego albo zwrot- nabytych zgodnie z prawem przedmiotów majątkowych, o ile nie zostały one odszkodowane w ramach ustawodawstwa wyrównawczego (Lastenausgleichgesetz).

Analiza niemieckiego ustawodawstwa reparacyjnego i wyrównawczego wskazuje, że stanowiło ono próbę częściowego wyrównania strat obywateli niemieckich wynikających ze skutków II wojny światowej i można przyjąć iż pośrednio nawiązywały do uregulowań aliantów odnośnie majątku niemieckiego – do Ustawy nr 5 Rady Kontroli, Ustawy nr 63 Wysokiej Komisji Alianckiej oraz Traktat w sprawie regulacji kwestii wynikłych z wojny i okupacji z 1952r. Niemniej jednak doktryna niemiecka stoi na stanowisku, iż wszelkie działania podejmowane w ramach ustaw odszkodowawczych, były działaniami o charakterze bardziej socjalnym i z samych zapisów tych aktów wynika, iż nie stanowią podstawy do zrzeczenia się roszczeń przez osoby poszkodowane.

Konkluzja końcowa.

Przejęcie przez Polskę własności niemieckiej na ZO jako forma reparacji wojennych

a) Konfrontacja polskich i niemieckich pozycji prawnych po 1990 r.

Traktat o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 1990 r., tzw. „Traktat 2+4” nie doprowadził w stosunkach polsko-niemieckich do przełomu prawno-międzynarodowego w odniesieniu do statusu ZZiP. Wręcz odwrotnie. RFN uważa, że potwierdził on jej dotychczasowe pozycje prawne tzn. że niemieckie zwierzchnictwo terytorialne na ZziP obowiązywało do 1990 r. Dla Zjednoczonych Niemiec oznacza to w dalszym ciągu otwartość problemu odszkodowawczego, podczas gdy dla Polski został on zaś dawno ostatecznie zamknięty. Polska bowiem niezmiennie stoi na stanowisku konstytutywnego charakteru przysporzeń terytorialnych wynikających wprost z Umowy Poczdamskiej, uważa przy tym, że uzyskała też dodatkowe potwierdzenie ostatecznego i zarazem konstytutywnego charakteru postanowień poczdamskich w Układzie o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy z 14.11.1990 r., którego zawarcie było przewidziane w pokojowej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 12.09.1990 r.

Art. 1 tego Układu w pierwszej kolejności potwierdza dokonaną na podstawie Układu Zgorzeleckiego z 1950 r. implementację Umowy Poczdamskiej, ponieważ w ten sposób doszło do delimitacji istniejącej między Polską a Niemcami granicy państwowej, którą wytyczyły w terenie wspólnie z władzami polskimi władze ówczesnej NRD działając w imieniu całych Niemiec na podstawie art. 1 obowiązującej ich wtedy konstytucji. W Układzie Zgorzeleckim zatytułowanym o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej mówi się jednoznacznie, że opisana i ustalona w Umowie Poczdamskiej granica „stanowi granice państwową między Polską a Niemcami”.

We wspomnianym Układzie polsko-niemieckim z 1990 r. NRD została dowartościowana jako suwerenne państwo mające zdolność do dokonywania skutecznych prawnomiędzynarodowo czynności w imieniu całych Niemiec o czym świadczy fakt, że zawarta przez NRD z Polską Umowa w sprawie rozgraniczenia obszarów morskich w Zatoce Pomorskiej z 22 maja 1989 r. została także w ten sposób potwierdzona przez ogólnoniemieckiego suwerenna w cyt. Układzie z 1990 r.

Dla polskiej doktryny prawnej po 1990 r. w odniesieniu do statusu ZziP oraz dokonanych na nich zmian własnościowych w stosunku do własności niemieckiej miarodajne są trzy rodzaje argumentów :

·        pierwsze wiążą się z prawnomiędzynarodową oceną zawartych w następstwie Traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 1990 r. układów ze zjednoczonymi Niemcami,

·        druga grupa odnosi się do praktyki międzynarodowej wobec przewłaszczenia niemieckiej własności przez państwa zachodnie. Odnosi się ona do powojennego, ukształtowanego przez aliantów w praktyce międzynarodowej szerszego niż w okresie do II wojny światowej ujęcia reparacji, które były spłacane nie tylko z majątku państwowego, lecz także przy pomocy przejętego przez zwycięzców majątku osób fizycznych czyli obywateli pokonanego państwa. Świadczy o tym przewłaszczenie niemieckiej własności prywatnej przez państwa zachodnie w Europie. Wprawdzie wykorzystując swoją przewagę polityczną nad RFN państwa zachodnie uregulowały ex post wskazane przewłaszczenia na drodze bilateralnych porozumień i układów, niemniej wskazały one drogę, z której Polska nie może byćwykluczona,

·        trzecia dotyczy prawnomiędzynarodowych następstw zawartej ze Związkiem Radzieckim Umowy o wynagrodzeniu szkód finansowych wyrządzonych przez okupacje niemiecką z 16 sierpnia 1945 r.,

·        czwarta zaś wynika z faktu zadość- uczynienia udzielonego obywatelom RFN, po zjednoczeniu zaś Niemcom z NRD, z tytułu utraconych w wyniku następstw II wojny światowej majątków oraz strat poniesionych w wyniku działań wojennych.

b) Zaspokojenie polskich roszczeń reparacyjnych

Za bezsporny należy uznać fakt, iż zgodnie z postanowieniami cz. IV Umowy Poczdamskiej Polsce przysługiwało prawo do zaspokojenia swoich roszczeń z tytułu strat wojennych w ramach reparacji wojennych. Należy zauważyć, iż wszelkie kluczowe decyzje w tej materii podejmowane były już w trakcie konferencji jałtańskiej a później poczdamskiej przez przedstawicieli trzech mocarstw a wpływ Polski na ustalone tam zasady i tryb reparacji był w praktyce żaden.

Zgodnie z przyjętymi w Umowie Poczdamskiej ustaleniami Polska miała zaspokoić swoje roszczenia reparacyjne w ramach wschodniej strefy reparacyjnej obejmującej: radziecką strefę okupacyjną Niemiec i majątku niemieckiego w niektórych państwach sojuszniczych Rzeszy Niemieckiej (Austrii, Bułgarii, Finlandii, Rumunii, Węgier) oraz innych aktywów niemieckich znajdujących się na całym terytorium Polski a więc łącznie z byłymi wschodnimi obszarami Rzeszy Niemieckiej, które później przeszły na podstawie Umowy Poczdamskiej pod zwierzchnictwo państwowe Polski. Należy zauważyć, iż reparacje z powyższej strefy określanej jako reparacyjna zostały bezpośrednio przyznane ZSRR, który w Umowie Poczdamskiej został zobowiązany do zaspokojenia polskich roszczeń reparacyjnych.

W wykonaniu powyższych postanowień Umowy Poczdamskiej w dniu 16 sierpnia 1945 r. doszło do zawarcia pomiędzy Rządem Tymczasowym Polski z Rządem ZSRR Umowy o wynagrodzeniu szkód finansowych wyrządzonych przez okupację niemiecką. Zgodnie z postanowieniami tej Umowy ZSRR zrzekł się w stosunku do Polski wszelkich roszczeń do mienia niemieckiego na terytorium Polski łącznie z tą częścią byłego terytorium Rzeszy Niemieckiej, które przeszło na rzecz Polski. Powyższa Umowa z ZSRR wraz z Umową Poczdamską traktowane były przez Państwo Polskie jako podstawy do przejęcia mienia niemieckiego na terenie Polski łącznie z ZZiP w ramach reparacji wojennych.

Formalnie podstawą zakończenia działań reparacyjnych we wschodniej strefie okupacyjnej była Umowa pomiędzy ZSRR a NRD z dnia 22 sierpnia 1953 r. dotycząca zamknięcia kwestii reparacyjnych – Protokół w sprawie zaprzestania pobierania reparacji niemieckich i w sprawie innych środków złagodzenia zobowiązań finansowo-gospodarczych Niemieckiej Republiki Demokratycznej związanych z następstwami wojny. Zgodnie z postanowieniami tej Umowy rząd ZSRR (po uprzednim uzgodnieniu z rządem PRL) zobowiązał się do zaprzestania pobierania świadczeń reparacyjnych od NRD z dniem 1 stycznia 1954 r.

W nawiązaniu do powyższej Umowy Rząd PRL w dniu 23 sierpnia 1953 r. legitymowany Uchwałą Rady Ministrów przyjętą w tym samym dniu na posiedzeniu Rządu PRL, podpisaną przez ówczesnego Prezesa RM Bolesława Bieruta, złożył oświadczenie, w którym zrzekł się z dniem 1 stycznia 1954 r. spłaty odszkodowań wojennych na rzecz Polski, m.in. stwierdzając że „Biorąc pod uwagę, że Niemcy zadośćuczyniły już w znacznym stopniu swym zobowiązaniom z tytułu odszkodowań i że poprawa sytuacji gospodarczej Niemiec leży w interesie ich pokojowego rozwoju, Rząd PRL ... powziął decyzję o zrzeczeniu się z dniem 1 stycznia 1954 spłaty odszkodowań na rzecz Polski”. Oświadczenie powyższe zostało opublikowane w języku polskim i niemieckim Zbiorze Dokumentów PISMu z 1953 r., Zeszyt 9 s. 1830.

Należy dodać, że w orzeczeniu Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 7 lipca 1975 dotyczącym skarg konstytucyjnych Niemców na naruszenie ich praw podstawowych przez tzw. układy wschodnie z Moskwą i Warszawą znajduje się odwołanie do Komunikatu Rządu RFN z przebiegu rokowań nad Układem normalizacyjnym z 1970 r., w którym przypomina się, że polska delegacja wyraźnie stwierdziła, że oświadczenie polskiego rządu z 1953 r. o zrzeczeniu się dalszych reparacji wobec Niemiec jako całości jest ważne i obowiązuje.

W tej sytuacji, jeśli nawet przyjąć, że Rząd PRL cytowane oświadczenie w chwili jego wydania kierował tylko do NRD ze względu na to, że traktował NRD jako uprawnionego przedstawiciela Niemiec jako całości, to fakt jego opublikowania a później powtórzenia go wobec RFN oznaczał z prawnomiędzynarodowego punktu widzenia zrzeczenie się roszczeń co do dalszych reparacji w przyszłości.

Jako ostateczne zamknięcie tzw. kwestii niemieckiej uznaje się Traktat o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec (tzw. Traktat 2+4), który w preambule stanowi, iż Traktat ten stanowi końcową regulację spraw niemieckich.

W tym kontekście należy jeszcze wspomnieć o kontrowersjach i odmiennych stanowiskach wobec jednego ze sformułowań zawartego w jednobrzmiących listach Ministrów SZ RP i RFN załączonych do Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r.

Dołączone do Traktatu listy Ministrów Spraw Zagranicznych zawierają sformułowanie, iż Traktat nie reguluje spraw majątkowych. Powyższy zapis powoduje spory interpretacyjne, ponieważ jak już zostało wyżej przedstawione doktryna niemiecka stoi na stanowisku, iż jest jeszcze to jeden dowód i zarazem potwierdzenie, że kwestie roszczeń z tytułu przejętych majątków niemieckich są nadal otwarte. Polska doktryna w przeważającej części stoi zaś na stanowisku, iż powyższy zapis nie oznacza wcale, że kwestia przejęcia majątków niemieckich jest nadal otwarta, a jedynie, że Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy kwestiami majątkowymi się nie zajmuje, gdyż zostały one już wcześniej w sposób ostateczny uregulowane